शाश्वत धाम घुमघाम

शाश्वत धामभित्र प्रवेश गर्दा मंगल धुन बजिरहेको थियो । मण्डपमा पञ्चकन्याले स्वागत गरे, ढुंगेधारामा गुरुङसेनीहरूले । पञ्चेबाजा घन्किरहेको थियो, नृत्यांगनाहरू नाचिरहेका थिए । देख्दादेख्दै भव्य मञ्चमा सबै धर्म र सम्प्रदायका अगुवाहरू भरिए ।

शिवमन्दिरको विशाल परिसर भक्तिसंगीतले गुञ्जायमान भयो । पानीका फोहोरा छुटे । फूल बर्सिए । यज्ञकुण्डबाट कुमकुमको सुगन्ध चारैतिर फैलियो । शुभ बिहानीमा मानौं आकाशबाट कुनै दिव्य अवतार पदार्पण गर्दैछ, धर्तीको रूप फेरिँदैछ भन्ने आभास हुन्थ्यो । माहोल घनिभूत हुँदै थियो, मानौं समय थामिँदैछ । न भूत थियो, न भविष्य । वर्तमान क्षण सुन्दर र सम्पूर्ण रूपले छाइरहेको थियो । धाम साँच्चिकै शाश्वत प्रतीत भइरहेको थियो ।

शाश्वत शब्दले हरेक मानवलाई सृष्टिको रहस्यसँग जोड्ने चेष्टा गर्छ । परिवर्तनशील सृष्टिमा केही कुरा शाश्वत पनि छ, अस्तित्वमा कुनै शक्ति अविनाशी र सदाबहार पनि छ । बुद्ध, महावीरलगायत तपस्वीले गहिरो ध्यानावस्थामा यो रहस्यको अनुभूति गरिसकेका हुन् । यद्यपि आममानिसका लागि अदृश्य ऊर्जाको स्रोत अझै अव्यक्त र अविदित छ । जे भए पनि मानिस अव्यक्तलाई व्यक्त रूपमा प्रस्तुत गर्न कहिल्यै हार मान्दैन ।

स्वर्गलाई धर्तीमा उतार्न मानिसले हरसमय प्रयत्न जारी राख्छ । शाश्वत धाममा यतिखेर देखिएको भव्यताले मानौं मानिस जातिको उक्त प्रयासको सांगे भइरहेको झल्को दिन्थ्यो । सुन्नलाई मीठो संगीत, हेर्नलाई सुन्दर कलाकृति, सुँघ्नलाई धूपको सुवास । केही विशिष्ट कुराको शुभारम्भ हुँदै गरेको क्षण वर्णनातीत हुँदो रहेछ । मानिसको व्यक्तित्वका सीमा र बन्धनहरू टुट्न थाल्दा रहेछन् ।

मानिस ऊ सम्बद्ध देश, जाति, धर्म, लिंग या वर्ण बिर्सेर ती सबै बन्धनबाट माथि उठ्दो रहेछ । आफैंबाट माथि उठ्दा अस्तित्वसँग एकाकार हुन सम्भव हुँदो रहेछ । क्षणभरका लागि यो सब दृश्य सपनाजस्तै लागिरहेको थियो । त्यस्तो सपना जुन छुन सकिन्छ, जसको तस्बिर खिच्न सकिन्छ ।

तस्बिरमा सबैतिर धर्मो रक्षति रक्षितः चित्रित भइरहेको थियो । संस्कृतको यो सूक्तिले धर्मको रक्षा गरिन्छ भने आफ्नो रक्षा हुन्छ भन्ने आशय उजागर गर्छ । यही सूक्तिलाई मूलमन्त्र मानेको शाश्वत धामलाई आयोजकले आध्यात्मिक शक्ति, सनातन ज्ञान र आत्मानन्दको त्रिवेणीका रूपमा विकसित गर्ने संकल्प गरेको देखियो, सुनियो । विशाल परिसरमा गौशाला, ध्यानगृह, सात्विक भोजनालय, गुरुकुल, मन्दिर र सनातन संस्कृतिको झल्को दिन्छन्, शास्त्रमा वर्णित शाश्वत धामको झल्को दिन्छन् ।

शाश्वत भनेको सदासर्वदा रहिरहने सृष्टिको धारा हो । त्यो धारामा समाहित हुँदा मानिसले निस्सार जीवनको सार फेला पार्छ । त्यो क्षणमा मानिस अधिक मानवीय हुन्छ । एक हौं भन्ने भावना पैदा हुन्छ । एक्लोपनाको कारणले हुने असुरक्षाको भाव, कुण्ठा, बेचैनीको अन्त्य हुन्छ । मानिसको दृष्टि क्षणिक महत्ववका वस्तुबाट हटेर दीर्घकालीन महत्ववका भावनाहरूमा जोडिन्छ ।

मानिसको आशक्ति पद र प्रतिष्ठा, धन र धाकको धङधङीबाट मुक्त भएर प्रेम, मानवता, शान्ति, सौन्दर्य र ज्ञानको आलोक पछ्याउन थाल्छ । यिनै कुराले मानिसको जीवनलाई अधिक जीवनमय बनाउँछन् । यिनै कुराले जीवनलाई शाश्वतसँग जोड्छ । योगासन या ध्यानको अभ्यासले कालक्रममा मानिसमा एउटा विवेक पैदा हुन्छ जसले जीवनमा कुन कुरा अशाश्वत हो र कुन शाश्वत हो भन्ने सिकाउँछ । यति कुराको हेक्का राख्ने व्यक्ति शाश्वततर्फको यात्रामा अग्रसर हुन्छ । यही एक यात्रा हो जुन यात्राको हरेक क्षण आनन्दमय हुन्छ ।

सभा मण्डपमा राष्ट्रपतिको व्यग्रतासाथ प्रतीक्षा भइरहेको थियो । आकाश सफा थियो तर उनको वायुयानको नामोनिशान कतै देखिएन । ९ बजे उद्घाटन हुनुपर्ने, ११ बज्न थाल्दा पनि मुख्य अतिथि आइनन् । अब माहोलको आकर्षण फिका हुन थाल्यो । मञ्चमा आसीन धर्मगुरु हाई काढ्न थाले । बस्दाबस्दै सबै थाके । गर्मी चढिरहेको थियो, भीड बढिरहेको थियो । जता हेरे पनि त्यति सुन्दर ठाउँ अब त पट्यारलाग्दो भइसकेको थियो । अघिसम्मको सुमधुर संगीत पनि कानै खालाजस्तो कर्कश सुनिन थालेको थियो ।

खजुराहो शैलीमा कुँदिएको शिव मन्दिरमा वृकोदर पण्डाहरू भरिभराउ थिए । मन्त्र पढ्ने गुटिका हातमा लिएका यी नंगधडंग व्यक्तिहरूले कुन पुण्य कार्य गर्दैछन् केही बुझ्न सकिँदैनथ्यो । यज्ञकुण्डमा एक हूल भारतीय पुजारीहरू घिउ र अनाज स्वाहा गर्दैथिए । नजिकै गुरुकुल थियो, जहाँ सस्याना बालकहरूलाई वेदका श्लोक पाठ गर्न लगाइएको थियो ।

सायद धर्मभीरु जनहरूलाई भुलाइराख्न कर्मकाण्डको पुनरुत्थान गर्न परेको थियो । नजिकै लुम्बिनीमा पच्चीस सय वर्षपहिला गौतम बुद्धले ठगी धन्दाका रूपमा विकसित भइरहेको कर्मकाण्डलाई निस्तेज गर्न र मानिसलाई वास्तविक रूपले आध्यात्मिक बनाउन शील, समाधि र प्रज्ञाको बाटो देखाएका थिए । आज तिनै बुद्धको सालिकलाई छेउतिर साक्षी राखेर आयातीत पण्डाहरूले सुप्तप्रायः कर्मकाण्डलाई मानौं विद्युतीय झट्का दिएर ब्यूँताउने चेष्टा गर्दै थिए । सायद समय सधैं अग्रगामी हुँदैन ।

अकारण लामो समय नष्ट भएकोमा खिन्न पत्रकारहरू गर्मी छल्नका लागि मञ्चबाट अलि पर लिचीको बगैंचामा शीतल बस्न पुगे । शाश्वत धामभित्रै योग र ध्यानगृह पनि छ भन्ने जानकारी थियो । तर, साधना ग्राम अवलोकन गराउने त परको कुरा, ती ठाउँ कता थिए भन्नेसमेत हामीलाई बताउन आयोजकले आवश्यक ठानेनन् । सबैतिर कुनै अदृश्य ईश्वरको कृपा प्राप्त गर्न पूजा, अर्चना र धूपदीप बालिँदै थियो । पत्रकारहरूको बोली आलोचनात्मक हुँदै गइरहेको थियो । अन्ततः एउटा वायुयान परिसर नजिकै ओर्लियो, राष्ट्रपतिको सभास्थलमा आगमन भयो । शाश्वत धाम उद्घाटन कार्यक्रम शुभारम्भ भयो ।

शाश्वत भनेको सदासर्वदा रहिरहने सृष्टिको धारा हो । त्यो धारामा समाहित हुँदा मानिसले निस्सार जीवनको सार फेला पार्छ । त्यो क्षणमा मानिस अधिक मानवीय हुन्छ । एक हौं भन्ने भावना पैदा हुन्छ ।

आर्ट अफ लिभिङका संस्थापक धर्मगुरु रविशंकर मञ्चमा आउँदा उनका सबै शिष्य जुरुक्क उठे र जय गुरुदेव भन्दै चिच्याए । उनलाई यति धेरै सम्मान दिइयो मानौं रविशंकर त्यस झकिझकाउ समारोहका देवता नै हुन् । देवत्वकरण या दानवीकरण गरिहाल्ने मानिसको स्वभाव हो । यहीँनेर त मानिस शाश्वत दृष्टिबाट चुक्न पुग्छ । हरेक वस्तुलाई त्यो जस्तो छ त्यस्तै रूपमा हेर्न सक्नु शाश्वत दृष्टि हो ।

हरेक मानिसमा केही गुण हुन्छन्, केही अवगुण हुन्छन्, केही क्षमता हुन्छन्, केही अक्षमता । गुणको कदर गर्नु तर अवगुणहरूलाई समर्थन नगर्नु शाश्वत दृष्टि हो । कसैलाई तिमी भगवानै हांै भन्नु अल्पदृष्टि हो र यस्तो दृष्टिले शाश्वत धामको यात्रा सम्भव हुँदैन । मानिसका रूपमा पैदा भएका सबै मानिस नै हुन् । देवत्वकरण गर्नु त मानिसले उसको क्षमता, सामथ्र्यमा विश्वास नभएर आफ्ना मुराद पूरा गर्न कसैलाई द्यौता थाप्नु गर्नुसरह हो जसको पाउमा लम्पसार परेर वरदानको याचना गर्न सकियोस् ।

विनोद चौधरी जो ठूला उद्योगपति, व्यापारी हुन् उनले यसप्रकारको मन्दिर किन बनाउनु परेको होला ? सबैको जिज्ञासा मेट्दै चौधरीले आफ्नो स्वागत मन्तव्यमा शंकराचार्यको प्रेरणाबाट धामको परिकल्पना आरम्भ भएको बताए । नेपालजस्तो पुण्य भूमिमा व्यवस्थित र वैदिक विधिले भगवान् शिवको पूजाआराधना गर्ने थलो होस् भनेर मन्दिर र पण्डितहरू उत्पादन गर्ने गुरुकुलसमेत बनाइएको उनले खुलासा गरे ।

चर्को गर्मीमा पसिना पुछ्दै मञ्चमा बसेका धर्मगुरुहरू सायद धर्मसभामा बोल्न आतुर थिए । उनीहरू ९ बज्नुभन्दा पहिल्यैदेखि मञ्चमा उपस्थित भइसकेका थिए । उनीहरूलाई आ–आफ्ना धर्मको आशय व्यक्त गर्नु थियो । सबैले आफ्नो मन्तव्यमा धर्मको सार मानव कल्याण हो भने । सबै धर्मले जोड्ने गर्छन्, तोड्ने गर्दैनन्, ईश्वर एक छन्, चाहे हामीले जुनसुकै नामले पुकारौं, शान्ति सबै धर्मको निचोड हो । सबैको मन्तव्य सुन्दा एउटा निष्कर्ष के निस्किन्थ्यो भने यति कुरा नभने अब धर्म या सम्प्रदाय चलाउन पनि कठिन हुने भयो ।

समाजमा मानिसहरूको बुझाइ या समझको दायरा केही फराकिलो भइसकेको छ । धर्म या सम्प्रदाय सञ्चालकहरूले भित्र जे भने पनि बाहिर खुला मञ्चबाट एकता, मेलमिलाप र समानताका कुरा गर्नैपर्ने भयो । उनीहरूले मुखले जे भने पनि, इतिहास साक्षी छ, समाजमा धर्मको नाममा जति भेदभाव र हिंसा अन्य कुनै कारणले भएको छैन । आशा गरौं, उनीहरूले मुखले एक स्वरले अभिव्यक्त गरेको कुरा उनीहरूको मनकै कुरा होस् र उनीहरूको व्यवहार पनि तदनुरूप होस् ।

उद्घाटनपछिको धर्मसभामा पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र पनि उपस्थित थिए । जुन आसनमा केही समयपहिला गणतन्त्र नेपालकी पहिलो महिला राष्ट्रपति बसेकी थिइन्, त्यही आसनमा पूर्वराजा बसेका थिए । प्रवेशद्वारबाहिरै राजदण्ड हातमा लिएका पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रका ठूला तस्बिरहरू टाँगिएको देखेर पत्रकार अचम्म परेका थिए । र, तिनमा हाम्रा राजा हाम्रो देश प्राणभन्दा प्यारो छ इत्यादि नारासमेत लेखिएको हुनु कल्पनातीत विषय थियो ।

हामी सबैलाई कतै केही तालमेल नमिलेको, कतै कुनै आग्रह लुकेको आभास भइरह्यो । कर्मकाण्डलाई अध्यात्मसँग जोड्ने, गणतन्त्रमा राजतन्त्र मिसाउनेजस्तो असम्भव प्रयत्न शाश्वत धाममा देखियो । चौधरी गु्रपको मनशाय बुझ्नलाई हामीसँग समय पनि थिएन, पहुँच पनि थिएन । हामीले धामको शोभा हेरेरै चित्त बुझायौं । मोनालिसाको मुस्कान बडा आकर्षक थियो, मनशाय पनि पक्कै सुन्दर हुँदो हो । आशा गरौं, चौधरी गु्रपले संस्कृति विस्तार गर्न केही खँदिलो काम गरेको देख्न पाइयोस् ।
फगत हंगामा खडा करना कोई बडी बात नहीं
सब की उम्मीद ये है कि सूरत बदलनी चाहिए ।

अन्नपूर्ण पोष्टमा २८ फागुन २०७३ मा प्रकाशित 

http://www.annapurnapost.com/news/66242

Ganesh Bhajan

O Ganesha, you are the leader of Gana, the semi-divine attendants,

You are the ultimate source of Bliss, Shower happiness upon us

You are the sun of Lord Shiva and Gauri, You are the remover of suffering

We chant your prayer first

Though having a long belly, you enjoy riding on a mouse

You are the remover of obstacles; O God with an Elephant-head

You bestow prosperity, you grant spiritual power,

You favor us with auspiciousness and goodness

We chant your holy name with devotion

Offering sweets and all things you like;

We bow down and worship your goodness.

Shiva Bhajan

In this meaningless world, meaningful word is Shiva only

Shiva, the auspicious one is Power, Shiva is Devotion,

and Shiva is the hope of Salvation

Shiva is the dancing God with musical instruments at hand

O Shankar, you are the loveliest Divinity,

You dance wearing the moon on your head,

You are the destroyer of Tri-pura,

Om, Hara, Om, Hara, Om, Hara, Hara, Hara, Hara Om

We Salute Lord Shiva Chanting the mantra Om,

We Salute Lord Shiva Chanting the mantra Om,

We Salute Lord Shiva Chanting the mantra Om,

O Lord Shiva you enjoy the company of most beautiful Girija,

You enjoy the wearing Moon on your head as ornament,

We salute to the Lord Shankar, the Dancing God, the destroyer of Tri-pura

Buddha Bhajan

I take refuge to him who set the wheel of Dhamma in motion,

I take refuge in the Buddha.

I take refuge in the Dharma.

I take refuge in the Sangha.

Krishna Bhajan

I salute Krishan, the source of bliss,

I salute Krishna, I salute Krishna,

I salute the source of bliss,

Oh Krishna, you feel good carrying a fluite,

You are the enchanting musician to spread happiness

Oh Krishna, you lifted the mountain to save the powerless,

Oh Hari, you are the wanderer around the bank of Yamuna river.

Shiva Bhajan

Oh Shiva, You are the auspicious one,

You are the holder of the holy bow named Pinak

You are harder than a thunderbolt and softer than a flower

You love dwelling on copper like reddish-brown mountain

You feel good wearing the moon on your head,

You are the fountain of all virtues,

You are the Supreme God,

You are the refuge of all suffering people

You are fully at peace since time immemorial,

We salute you Oh peaceful lord of living beings

You are the owner of all jewels, You renounce everything,

You are shining with a jewel named Marakata-Mani

You are the seed of the world, You are wider like the world

We salute you Lord Shiva, Oh Shambhu!!

Guru Bhajan

Guru is the mother, Guru is the father,

Guru is the brother, Guru is the company

We salute at your holy feet for thousands times

You are the loveliest; You are the owner of life,

We salute at your holy feet for thousands times

You are power, you are devotion

You are the salvation, you are my lovely Shiva,

You are the inspiration, You are my spiritual practice,

You are my sacred worship, you are my lovely Shiva,

You are Love, You are the compassion,

You are the salvation, you are my lovely Shiva,

मानसिक बन्धन

असाध्यै अँध्यारो रात थियो । मरुभूमिमा उँट व्यापारीहरू बास बस्ने तरखर गर्दै थिए । तिनीहरूले  उँटहरूलाई किला गाडेर बाँध्दै थिए । अन्तमा एउटा उँट बाँध्न किला र दाम्लो पुगेन । अँध्यारो रातमा नबाँधी छोडिदिँदा उँट भौंतारिन सक्थ्यो । उनीहरूले यात्री निवासको मालिक बूढोसँग एउटा उँट बाँध्ने किलो र डोरी मागे ।

बूढोले भन्यो, ‘डोरी र किलो त मसँग पनि छैन । तर मलाई एउटा उपाय थाहा छ । उँटलाई डोरी र किलो बिना नै बाँध्न सकिन्छ ।

‘कसरी ?’ व्यापारीहरूले आश्चर्यमान्दै सोधे ।

बूढोले भन्यो, ‘यस्तो अँध्यारो छ । तपाइँहरू त्यस उँटको छेउमा जानुहोस् किलो गाड्नुहोस् र उँटलाई डोरीमा बाँध्नुहोस् । अब यति गरेपछि उँटलाई बस् भन्नुहोस्, त्यो केही छिनमै निदाउन थाल्नेछ ।’

‘हामीसँग किला र डोरी नै छैन भनेर तपाइँलाई भनिसक्यौं । अब कुन चाहिँ किला गाड्नु र कुन डोरी बाँध्नु ?’ व्यापारीहरूले उदेक मान्दै भने ।

त्यस बूढो मानिसले भन्यो, ‘यस्तो किलो गाड जुन तिमीहरूसँग छैन । तर किलो गाडेजस्तै आवाज निकाल्नुपर्छ । किलो छैन भन्ने कुराको फिक्री नगर । अन्धकारमा तिमीहरूले साँच्चैको किलो गाड्यौ कि हुँदै नभएको किलो गाड्ने बहाना गर्दैछौ ऊँटले कसरी थाहा पाउँछ ? किलो गाड । अब ऊँटको घाँटीमा हात लगाऊ र डोरी बाँधेजस्तो गर । अब ऊँटलाई बस् भन, ऊँट सुत्नेछ । त्यति धेरै ऊँट सुतिसकेका हुँदा एउटा ऊँट यताउति लाग्ने सम्भावना असाध्यै कम हुन्छ । ऊँट मजाले सुत्नेछ । मानिस त भीडको पछि लाग्छन् भने त्यो त ऊँट भयो ।’

व्यापारीहरूले त्यसै गरे । बाध्यता थियो । बाध्यतामा गरे । विश्वास त उनीहरूलाई थिएन; नभएको किलोमा ऊँट बाँधिन्छ भन्ने । यद्यपि उनीहरूले प्रयोग गरेर हेरौं न त भन्ने सोचे । उनीहरू ऊँट भएको ठाउँमा गए, किला गाडेको जस्तो आवाज गरे र ऊँटको घाँटीमा हात लगाएर डोरी बाँधेजस्तो गरे । अब ऊँटलाई थपथपाउँदै भने – ‘बस् ।’ नभन्दै ऊँट बस्यो । व्यापारीहरू दङ्ग पर्दै पालभित्र पसेर सुते ।

उज्यालो भएपछि यात्राको तयारी सुरु भयो । डोरी फुस्काइए, ऊँटहरू खोलिए र किला उखेलिए । जसलाई बाँधिएकै थिएन त्यसको कुन किलो उखेल्नु, कुन डोरी फुस्काउनु ? तर आश्चर्य त्यही ऊँट उठेन । सबै ऊँट बाटो लागिसके तर त्यो एउटा ऊँट बसेको ठाउँबाट डेग चलेन । जति पिट्दा, घचेट्दा पनि केही सिप लागेन । त्यतिखेरै बासस्थानको मालिक बूढो आइपुग्यो । त्यो देखेर उसले भन्यो, ‘अब यसो गर्नुहोस्, त्यस ऊँटको डोरी फुस्काइदिनुहोस्, किला उखेल्नुहोस् ।’

रनभुल्ल परेका व्यापारीहरूले भने, ‘अब यस ऊँटको कुन चाहिँ डोरी फुस्काइदिनु, कुन किला उखेल्नु ?’

‘जुन डोरीमा तपाइँहरूले बाँध्नुभएथ्यो त्यही फुस्काइदिनुहोस् । कम्तीमा डोरी फुस्काएको, किला उखेलेको जस्तो गर्नुहोस् ।’

व्यापारीहरूले त्यसै गरे । ऊँटको घाँटीमा हात लगाए र डोरी फुस्काएजस्तो गरे, भुइँबाट किला उखेलेजस्तो आवाज गरे ।

आश्चर्य ! ऊँट जुरुक्क उठ्यो र समूहमा गएर उभियो ।

यो ऊँटको भन्दा अधिक मानिसहरूको कथा हो । मानिसहरू त्यो ऊँट बाँधिए जसरी नै बाँधिएका छन् । ऊँट त पशु हो; बाँधियो, मानिसलाई यस्तो हालतमा देख्दा दया लाग्छ । उनीहरू यस्तो किलोमा बाँधिएका छन् जसको कुनै अस्तित्व छैन, यस्तो डोरीको बन्धनमा परेका छन् जुन कतै छँदै छैन । मानिसहरू उठ्ने हिम्मतसम्म गर्दैनन्, उभिएर आफ्नै खुट्टामा हिँड्ने साहस गर्न सक्दैनन् । भन्छन्, हामी त बाँधिएका छौं । भविष्यको चिन्ता, जागिरको बाध्यता, परिवारको बन्धन आदि आदि ।

ज्ञानको अकड, कर्ता हुनुको अहम्, कर्मको संस्कार, रीतिथितिको परम्परा । यी सबै मानसिक बन्धनहरू हुन् जसको कुनै अस्तित्व छैन । समस्या के छ भने पहिला त हामी अस्तित्व नै नभएको किलोमा बाँधिएका छौं भन्ने स्वीकार गर्न हाम्रो अहंकार राजी हुँदैन ।
(स्रोतः बुद्धका आँखामा आम्रपालि http://tantranet.blogspot.in/2014/07/blog-post.htm)

Who Am I?

Netra Acharya

We have observed that the number of book lovers is massively increasing in our society in recent years. However, we have yet to realize that there are only a handful of good books that could help us to understand our Self. Mostly we read about the society or the world around us and we focus on learning the easier ways to earn our livelihood. Such books hardly help us realize who we are or to make a self-inquiry. And when we don’t understand who we are in the first place, we may be totally lost somewhere in dark. 

After visiting Ramana Maharshi Ashram in Arunachal near Chennai in India, I realized the importance of knowing who we are and I also realized there are better ways to reach that understanding. Ramana Ashram is a place where hundreds of people reach everyday to understand who they are. I saw almost everyone involved in self-inquiry sitting in meditation or being aware of the present. 

Ramana mastered the art of self-inquiry in his early life and realized the ultimate peace and happiness. He taught the same to thousands. After around six decades of his death, the Ashram is running almost equally smoothly and thousands benefit from the purity and energy vibration of the place where the great soul used to live.

Venkataramana, a young boy of Madurai, went to Arunachal at the age of 16 and focused on the quest of the Self. He found peace and is revered by millions as Ramana Maharshi or simply Bhagavan. The quest of “Who Am I” was the method Ramana preferred to help people understand the Self. With that understanding Ramana realized the oneness with all living beings, the things around, and the whole existence. With this realization he developed a deep harmony with the whole creation. His suffering came to an end. Now he could see the presence of Self everywhere and experienced indivisible peace and ultimate bliss. What he experienced reflected on his handsome face and his ways of simple living. 

In Geeta, Krishna taught Arjuna, “Knowledge is better than Karma, without discernment, meditation on the Self is superior to knowledge, and renunciation of the fruit of action is even superior to meditation, for peace immediately follows from renunciation.” Ramana applied this teaching and renounced the world. In return he gained the awareness of the Self. His very presence and teaching impressed British journalist Paul Brunton and he popularized Ramana in the West. 

Ramana’s Ashram is now a holy place for thousands of spiritual aspirants. Hundreds gathered in the Ramana Ashram not to observe the scenario around but to stay quiet in meditation, focusing on their own Self or being aware of the present. Tears were rolling down from the eyes of many, including mine. The very thought of Ramana renouncing everything and going to the hillside to see the light of the Self was enough to touch people’s heart. The simple and direct ways of Ramana were immensely helpful for them to be at peace. 

Ramana’s teachings are simple and direct. Usually, we have seen sadhus and swamijis much interested in collecting disciples and preaching the mass. Most of them are wordsmiths and have hardly known the peace of mind themselves. Inside the curtain, they amass wealth by illegal means. The ways of Ramana were opposite. He was not interested in anything else than being aware, realizing the oneness and enjoying the state of profound peace. 

Realization of Self or the divinity within instantly reflects in the appearance and ways of living. Ramana was cheerful and contented every moment and he developed love and compassion towards all living beings. He did not need to go anywhere, see anything or eat delicacies for pleasure. The sheer joy of being aware of the present moment was more than enough for him. Such realization is believed to be the result of some divine grace or lots of meritorious acts. Ramana makes us hopeful and encourages us in focusing on self-inquiry. It is a beautiful and quick way to find who we are. There is no place for ritual and no need to worship this or that deity. 

“Who am I?” Ramana reminds us that we are Sat, Chit and Ananda, i.e., Being, Awareness and Bliss. The mind is always restive as so many thoughts come and distract us from concentrating on the Self. All we need is to focus on the self-inquiry. Ramana says that there is no need to be worried of thoughts. They come and go on the screen of pure consciousness. You are the pure consciousness. You are the awareness and Sat, Chit, Ananda is your nature. 

When the thoughts come, we should simply inquire, “To whom the thoughts come?” The answer will be “to me”. If we inquire “Who am I” the mind will return to its source. Then we realize we are pure consciousness. Sometime this process of self-inquiry can be arduous. Ramana suggests, “If the mind falls asleep, awaken it. Then if it starts wandering, make it quiet. If you reach the state where there is neither sleep nor movement of mind, stay still in that, the natural (real) state.” 

The mind can be turned inward with regular practice and dispassion. Ramana used to tell an anecdote: The mind, having been so long a cow accustomed to graze stealthily on others’ estates, is not easily confined to her stall. However much her keeper tempts her with luscious grass and fine fodder, she refuses the first time. Then she takes a bit, but her innate tendency to stray away asserts itself and she slips away. On being repeatedly tempted by the owner, she accustoms herself to the stall until finally, even if let loose, she does not stray away. Similarly with the mind, if once it finds its inner happiness it will not wander outward. 

It is good to know Ramana encouraging us to aim high, aim at the highest and all lower aims are thereby achieved. It is looking below on the stormy sea of differences that makes us sink. If we simply look up beyond these and see the all pervasive source of divine grace, peace and happiness, we are saved. If we go on working with the light available, we will find the source. Just make sure, the book on your hand helps you to know who you are! netra.acharya@gmail.com

Published in www.myrepublica.com on 3rd January 2015

online link http://goo.gl/iGAqZG

ध्यान कहाँ छ ?

नेत्र आचार्य

सन्त कबीर तीर्थयात्रा गर्दै हरिद्वार पुगेका थिए । एक बिहान घामको झुल्कोमा उनी गंगा नुहाउन नदी किनारमा पुगे । कबीरले पवित्र गंगा जलमा डुबुल्की लगाए र सफा लुगा पहिरेर नदी किनारमा विचरण गर्न थाले । एउटा पण्डित किनारमा बसेर माला जप्दै थियो । शरीरमा धोती बेरेको र लामो टुप्पी पालेको त्यो पण्डितको अनुहार ध्यानमग्न थिएन । कबीरले थाहा पाइहाले, पण्डितको ध्यान मालामा कम र नदीमा नुहाइरहेका स्त्रीहरुमा अधिक थियो । पण्डितले मुखले मन्त्रोच्चारण गरिरहेको थियो, हातले माला जपिरहेको थियो तर उसको दृष्टि बारम्बार स्त्रीहरुको शरीर अवलोकनमा तल्लीन थियो । यो देखेर कबीरको मुखबाट तत्क्षण एउटा कविता निस्क्यो — माला तो कर में फिरे, जीभ फिरे मुख माँही । मनुवा तू दशों दिशा फिरे, ये तो सुमिरण नाहीँ । 

आजभन्दा छ सय वर्ष पहिला अर्थात् सन्त कबीरको जमानामा मानिसको ध्यान खिच्ने थोरै कुरा मात्र थिए होला । यद्यपि त्यस बखत पनि अन्तर्मुखी हुन कठिन थियो । सन्त कबीरले यही यथार्थ संकेत गरेका हुन् सायद । वर्तमान समयमा मानिसको ध्यान खिच्ने व्यक्ति, वस्तु र तरिकाहरु अनगिन्ती छन् । अचेल ध्यानको अभ्यास गर्नु कठिनतम हुँदै गइरहेको छ । के कसरी मानिसको ध्यान तान्ने उपक्रमहरु भइरहेका छन् र तीबाट बच्न के विधि अपनाउन सकिन्छ भन्ने चर्चा गर्नु यो आलेखको विषयवस्तु हो ।

आजभोलि ध्यानको लोकप्रियता बढ्दै गइरहेको देखिन्छ । डाँडाकाँडा र थुम्काहरुमा तिब्बती मूलका रिन्पोछेहरुले निर्माण गरेका विशाल गुम्बाहरुमा मात्र होइन, शहरको छेउछाउका पाखाहरुमा बग्रेल्ती खुल्दै गएका आश्रम वा योग केन्द्रहरुमा ध्यानको अभ्यासलाई प्राथमिकतामा राखिएको पाइन्छ । ठमेलजस्ता पर्यटकीय इलाकामा होटलहरुले योग र ध्यानलाई पाहुनाको आकर्षण बनाउन थालेको धेरै अघिदेखि हो । ध्यानको लोकप्रियता बढाउन बूढानीलकण्ठमा सन् असीको दशकमा खुलेको विपश्यना ध्यान केन्द्रले धेरै नै भूमिका खेलेको छ । कम्तीमा मानसिक अशान्ति र तनावबाट मुक्त हुनका लागि ध्यानको अभ्यास उपयोगी हुँदोरहेछ भन्नेमा सबै विश्वस्त भइसकेका छन् । यस परिदृश्यमा ध्यानमा बाधा पुर्याउने तत्वहरु र तीबाट आफूलाई जोगाउने उपाय जान्नु निश्चय नै लाभदायी हुनेछ । 

दिनानुदिन बजारीकृत हुँदै गइरहेको वर्तमान समयमा मानिसहरुको ध्यान वस्तु र सेवाहरुमा आकर्षित गर्न लाखौं करोडौं रुपियाँ लगानी गरिन्छ । ताकि मानिसहरु आकर्षित होऊन् र उत्पादक या सेवा प्रदायक कम्पनीहरुका उत्पादनहरु खरिद गरुन् । 

हामीले आफूलाई यति स्वच्छन्द पाराले छोडिदिन्छौ कि हामीलाई आफू अरुद्वारा नियन्त्रित भएको र उपभुक्त भएको पत्तै हुँदैन । हाम्रो बहुमूल्य समय, सम्पत्ति र ऊर्जा परिशोषित भएको हामीले हेक्कै राखेका हुँदैनौं । हामी टेलिभिजनको अगाडि या इन्टरनेट सर्फिङ गरेर घण्टौं बसिदिन्छौं । हाम्रो मनको एकाग्रतालाई मिडियाका सूचना, जानकारी र विज्ञापनका प्रचारबाजीहरुले त्यसैगरी भताभुङ्ग पारिदिन्छन् जसरी तोपगोलाहरुको वर्षाले सेनाका टुकडीहरु छिन्नभिन्न हुन्छन् । तब मात्र हामी ती वस्तु वा सेवाहरुको खरिद गर्न जान्छौं र दिनरात नभनी कमाएको सम्पत्ति नष्ट गरिदिन्छौं । हामीलाई सुख र शान्ति  चाहिएको हो । सुख र शान्ति पाइन्छ भन्ने बारम्बार सुनेपछि हामी झण्डै विश्वस्त भइहाल्छौं र चाहिएका वा नचाहिएका सामग्री बटुल्छौं । तर यस उपक्रममा वास्तवमा लाभान्वित हुने केवल वस्तु वा सेवा प्रदायक, प्रचारकर्ता वा तिनका एजेन्टहरु हुन्छन् । तिनीहरुको स्वार्थ र बैंक ब्यालेन्स बढिरहन्छ, हामी एकपछि अर्को खरिददारीको कुलतमा फस्छौं र आफ्नो समय, सम्पत्ति एवं ऊर्जा समाप्त पार्छौं । आफ्नै नाभिको सुगन्ध खोज्न कस्तुरी मृग जंगल जंगल चाहारेर थकित भएजस्तै । 

बाहिरी वस्तु तथा सेवाहरुले आन्तरिक सुख र शान्ति दिन सक्दैनन् । यो कुरा आफ्नै अनुभव र अनुभूतिबाट बुझ्न थालेपछि मात्र मानिस आध्यात्मिक पुस्तकहरु पढ्न वा चर्चाहरु सुन्न थाल्छ, अनि मात्र विस्तारै विस्तारै अन्तर्मनमा चियाउने चेष्टा गर्न थाल्छ । साधनाका पद्धतिहरुमा उसको रुचि बढ्न थाल्छ । 

बाहिरी वस्तुहरुमा विक्षिप्त भएको मनलाई एकाग्र बनाउन केही साधना विधि या पद्धति आवश्यक हुन्छन् । चेतना अर्थात् हामीभित्रको वास्तविक साक्षी सत्ताको साक्षात्कार गर्न पहिला त मनलाई अन्तर्मुखी बनाउनुपर्छ । त्यसको लागि ध्यान अपरिहार्य हुन्छ । र ध्यानका लागि मनलाई एकाग्र, एकचित्त बनाउनुपर्छ । 

मनलाई एकाग्र बनाउन माला जपेर वा मन्त्रोच्चारण गरेर मात्र पुग्दैन, ध्यान कहाँ छ भन्ने कुरा अधिक महत्वपूर्ण हुन्छ । ध्यान आफूतर्फ फर्काउनु आध्यात्मिक साधनाको पहिलो सिंढी हो । ध्यान एकाग्र बनाउनका लागि इन्द्रिय संयम आवश्यक हुन्छ । इन्द्रिय संयमका सम्बन्धमा भगवान बुद्ध भन्नुहुन्छ, निष्फला नेत्र विक्षेपा नकर्तव्या कदाचन । निध्यायन्तीव शततं कुर्यात् दृष्टिरधोगतम् । अर्थात्, बिनाकाम कहिल्यै पनि आँखा यताउता नडुलाउनु । बाटोमा हिँड्दा पनि ध्यानमग्न भएझैं चार कदम अगाडि मात्र हेर्नू । पूर्वीय अध्यात्म परम्परामा साधनाका सयौं विधिहरु पाइन्छन् । आफूलाई कुन विधि उपयुक्त हुन्छ यो पत्तो लगाउने काम व्यक्तिको आफ्नै हो । विपश्यना ध्यान, प्रेक्षा ध्यान, चक्र ध्यान, अष्टाङ्ग योग साधना, कुण्डलिनी तन्त्र ध्यान, मन्त्र ध्यान पद्धति आदि सबैको अध्ययन र अभ्यास गरेपछि आफूलाई उपयुक्त विधि पत्तो लाग्छ ।

यी विधि र पद्धतिहरुले ध्यान साधकको बाहिर भट्किइरहेको चित्तलाई आफूतिर फर्काउन मदत गर्छन् । चित्त एकाग्र हुँदै गएपछि चित्तका संस्कारहरु नष्ट हुन्छन् । संस्कार रहित मन शुद्ध र पवित्र हुन थाल्छ । तब मात्र मनको स्वच्छ दर्पणमा चेतनाको निर्मल ज्योति देखा पर्न थाल्छ । मन शुद्ध भएपछि मात्र व्यक्तिले मौनको भाषा बुझ्न थाल्छ । त्यसैले भनिएको हो सायद, जसको मन शुद्ध उसका भगवान् बुद्ध । 

‘मान्छेको मन उज्यालो छ भने व्यक्तित्वमा सौन्दर्य झल्कन्छ । व्यक्तित्वमा सौन्दर्य भए घरमा सौहार्दता हुन्छ । घरमा सौहार्दता भएमा देशमा सुव्यवस्था कायम हुन सक्छ, तब मात्र समग्र विश्वमा शान्ति सम्भव हुन्छ । व्यक्तिको मनलाई उज्यालो पार्न मानव धर्मको अवलम्बन आवश्यक हुन्छ, ध्यानको अभ्यास आवश्यक हुन्छ ।’ गत साता नारायणी नदी किनारमा आयोजित सत्संगमा भेला भएका दशौं हजार जिज्ञासु र धर्मप्रेमीहरुलाई सतपालजी महाराजले यही भने । 

धनको खोजीमा हामीले पूरै जीवन लगायौं । यद्यपि धनले मात्रै मनको सुख र शान्ति दिन सक्दोरहेनछ भन्ने प्रस्ट भइसकेको छ । यो वास्तविकता अब धनी—गरीब सबैलाई जगजाहेर भइसकेको छ । एक पटक ध्यानको खोजी गरी हेरौं । सायद ध्यान नै असली धन सावित हुन सक्छ । मानिस बडा कौतुहलयुक्त प्राणी हो । मानिसले देखेको वा सुनेको हरेक कुरा एक पटक फेला पारेर, छामेर, सुम्सुम्याएर, चाखेर हेर्न माहिर हुन्छ । आधुनिक मानिसले सबै प्रकारका साहसिक कार्यहरु गरेर हेरिसकेको छ । आफ्नै शुद्ध चेतनाको खोजी गर्ने चेष्टा भने गरेको छैन । आशा गरौं, हामीमा चेतनाको खोजीमा जुट्ने चेष्टा पलाओस् । 

Published in Nagarik Daily on 11 March 2014

http://www.nagariknews.com/opinion/story/14863/14863.html

१०१ प्रेरणादायी आध्यात्मिक कथाहरूको संगालो

हजुरबाले नातिलाई कथा सुनाउँदै भने‚ मेरो मनभित्र दुइटा ब्वाँसा छन् । यौटा ब्वाँसो शान्त भएर बस्न मन पराउँछ । कसैलाई हानि गर्दैन‚ झगडा मोल्दैन । 

अर्को रिसाहा छ । अरूलाई हेप्छ र व्यर्थमा झगडा मच्चाउँछ । मलाई कहिले एउटाले बहकाउँछ कहिले अर्कोले । जब एउटा अर्कोमाथि हावी हुन खोज्छ‚ मेरो दिमाखको सन्तुलन बिग्रन्छ ।

एक छिन सोचेपछि नातिले सोध्यो‚ हजुरबा तपाइँको मनभित्र अक्सर कुन ब्वाँसो हावी हुन्छ ?

हजुरबाले भने‚ त्यही हावी हुन्छ जसलाई मैले खानपिउन दिन्छु ।

कथानक सनसनीपूर्ण रूपमा विकसित हुँदै जानु कौतुहलसँगै मिठास बढ्दै जानु र अन्त्यमा अक्सर झल्याँस्स पार्दै  हामीलाई गाढा निद्राबाट ब्युँझाउने गरी रहस्यको पोको खुल्नु सुन्दर कथाको विशेषता हो । छोटामीठा कथा पढ्दा आनन्द आउँछ ।

यो संगालोका कथाहरूले जीवनलाई हेर्ने एक फरक दृष्टि दिन्छन् । जीवन दुखैदुख हो यदि जीवनलाई नियाल्ने दृष्टि सही छैन भने ।  हामीले आम्रपाली जस्ती सुन्दरी युवतीलाई कसरी हेर्छौं ? बुद्धका आँखामा आम्रपाली कस्ती देखिइन् होला ? जीवनप्रति सही दृष्टि विकसित गर्न मदत पुर्‍याऊन् भन्ने सोचका साथ यी कथाहरू चुनिएका हुन् ।

nirvanashatak / aatmashatak - Adi Shankaracharya

nirvanashatak / aatmashatak - Adi Shankaracharya

Swami Vivekananda had written the literal meaning in English...


निर्वाणषटक - आद्य शंकराचार्य

मनोबुद्ध्यहंकार चित्तानि नाहम्
न च श्रोत्रजिव्हे न च घ्राणनेत्रे ।
न च व्योमभूमिर्नतेजो न वायु:
चिदानंदरूप: शिवोऽहं शिवोऽहम् ॥

I am neither the mind, nor the intellect, nor the ego, nor the mind-stuff;
I am neither the body, nor the changes of the body;
I am neither the senses of hearing, taste, smell, or sight,
Nor am I the ether, the earth, the fire, the air;
I am Existence Absolute, Knowledge Absolute, Bliss Absolute —
I am Shiva, I am He.

न च प्राणसंज्ञो न वै पञ्चवायु:
न वा सप्तधातुर्न वा पञ्चकोष: ।
न वाक्पाणिपादौ न चोपस्थपायु:
चिदानंदरूप: शिवोऽहं शिवोऽहम् ॥

I am neither the Prâna, nor the five vital airs;
I am neither the materials of the body, nor the five sheaths;
Neither am I the organs of action, nor object of the senses;
I am Existence Absolute, Knowledge Absolute, Bliss Absolute —
I am Shiva, I am He.

न मे द्वेषरागौ न मे लोभमोहौ
मदो नैव मे नैव मात्सर्यभाव: ।
न धर्मो न चार्थो न कामो न मोक्ष:
चिदानंदरूप: शिवोऽहं शिवोऽहम् ॥

I have neither aversion nor attachment, neither greed nor delusion;
Neither egotism nor envy, neither Dharma nor Moksha;
I am neither desire nor objects of desire;
I am Existence Absolute, Knowledge Absolute, Bliss Absolute —
I am Shiva, I am He.

न पुण्यं न पापं न सौख्यं न दु:खम्
न मन्त्रो न तीर्थं न वेदा: न यज्ञा: ।
अहं भोजनं नैव भोज्यं न भोक्ता
चिदानंदरूप: शिवोऽहं शिवोऽहम् ॥

I am neither sin nor virtue, neither pleasure nor pain;
Nor temple nor worship, nor pilgrimage nor scriptures,
Neither the act of enjoying, the enjoyable nor the enjoyer;
I am Existence Absolute, Knowledge Absolute, Bliss Absolute —
I am Shiva, I am He.

न मे मृत्युशंका न मे जातिभेद:
पिता नैव मे नैव माता न जन्म ।
न बन्धुर्न मित्रं गुरुर्नैव शिष्य:
चिदानंदरूप: शिवोऽहं शिवोऽहम् ॥

I have neither death nor fear of death, nor caste;
Nor was I ever born, nor had I parents, friends, and relations;
I have neither Guru, nor disciple;
I am Existence Absolute, Knowledge Absolute, Bliss Absolute —
I am Shiva, I am He.

अहं निर्विकल्पो निराकाररूपो
विभुर्व्याप्य सर्वत्र सर्वेन्द्रियाणि
सदा मे समत्वं न मुक्तिर्न बन्ध:
चिदानंदरूप: शिवोऽहं शिवोऽहम् ॥

I am untouched by the senses, I am neither Mukti nor knowable;
I am without form, without limit, beyond space, beyond time;
I am in everything; I am the basis of the universe; everywhere am I.
I am Existence Absolute, Knowledge Absolute, Bliss Absolute —
I am Shiva, I am He.

स्रोत http://mandarjg.blogspot.com/2007_09_01_archive.html

सार्थक जीवनको खोजी

नेत्र आचार्य 

'चाँडै मर्दै छु भन्ने पीर लाग्दैन ?' एड्स संक्रमित आशा क्षेत्रीलाई सोधियो । 'लाग्दैन,' आशाले कत्ति निराश नभई भनिन्, 'कसैले अजम्मरी बुटी खाएर आएको त छैन, एक दिन सबै मर्नैपर्छ । तपाईं घर नपुग्दै दुर्घटनामा मर्न सक्नुहुन्छ ।' उनले अगाडि भनिन्, 'बाँचुन्जेल मान्छेले सम्मानित र सार्थक जीवन बाँच्ने हो । लामो बाँचेर पनि कसैको जीवन निरर्थक बितिरहेको हुन्छ, त्यस्तो हुनु एड्सभन्दा नराम्रो रोग लागेको होइन र ?' 

हाम्रो समाजमा नारीलाई अझै धेरै बाधा बन्धन र नियमका तगारोले छेक्ने काम भइरहेको छ । कहिले परम्पराका नाममा त कहिले परिवारका नाममा । तर, कहिलेकाहीं यथास्थितिलाई बदल्ने हिम्मत भएका नारीहरू पनि जन्मन्छन् । र तिनले मेहनत, लगन र परिश्रमले असार्थकलाई सार्थक बनाइदिन्छन्, बन्धन चुँडालेर उन्मुक्त भइदिन्छन्, शून्यबाट सिर्जना उठाइदिन्छन् । पत्रकार अश्विनी कोइरालाले नेपाली समाजका विविध तह र तप्कामा रहेर जीवनको सार्थकता सिद्ध गर्न सफल भएका महिलासँगको वार्ता प्रकाशित गरेका छन्, 'उनी' । 

कर्मक्षेत्रमा डटेर खटेका संघर्षशील, सिर्जनशील, आँटिला र हिम्मतिला महिलाहरूको जीवन-वार्तामा तिनले आफ्नो गरिमा साबित गरेको पढ्दा पुरुष पाठकसमेत झस्किन्छन् । महिला पाठकलाई त निश्चय नै यस्तो लाग्नेछ, समय हामीलाई कुल्चेर धेरै अगाडि बढिसकेछ, म पो आजसम्म के गर्दै रहेछु ? उनीहरू आफ्नो जीवनको पुनर्मूल्यांकन गर्न थाल्नेछन् । 

जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा उपलब्धि हासिल गरेका र समाजमा चिनिएका स्वास्नीमान्छेहरूसँगका यी वार्तामा जीवनका विविध रंग समेटिएका छन् । हरेक वार्तामा फरक स्वादको आस्वादन पाइन्छ । मायाको परिभाषाका सम्बन्धमा हरेक नारीमा गजप वैचित्र्य छ । 'सबैभन्दा कसको माया लाग्छ ?' गिटी कुटेर गुजारा गर्ने लक्ष्मी राई ओठ लेप्राउँदै भन्छिन्, 'कसैको पनि लाग्दैन । मलाई कसले माया गरेको छ र ?' श्रीमान्को पनि लाग्दैन ? 'लाग्दैन, ऊ पनि सुत्ने बेलामा चिल्लो घस्ने त हो ।' स्मिता थापामा पुरुषहरूप्रति यस्तै वितृष्णा देखिन्छ । माया-पे्रम केवल भ्रम हो भन्ने सोचमा कत्ति दुविधा छैन उनलाई । र त भन्छिन्, 'मलाई लोग्ने होइन, लोग्ने मानिस चाहिन्छ । सोह्र वर्षदेखि पुरुषको संगत गर्न थालेकी हुँ । अहिलेसम्म त कति पुगे गन्नै अलमलिन्छु ।' स्मितालाई पुरुष भनेका 'खेलौना हुन्' भन्ने लाग्न थालेको छ । दुई चार महिना वा एकाध वर्ष खेलायो अनि छोडिदियो । 

'स्वतन्त्रता' शीर्षकमा स्मितासँगै राखिएकी आनी छोइङ डोल्माको सोचविपरीत छ । स्मिताका निम्ति एकपछि अर्को पुरुष फेर्दै हिँड्नु स्वतन्त्रता हो, आनीका निम्ति पुरुषको छायामा पर्नु पनि स्वतन्त्रता हनन हुनु हो । आनी भन्छिन्, 'सेक्स भनेकै बन्धन हो । सम्भोगको चाहना पूरा गर्न लोग्ने मानिस चाहियो, अनि विवाह, घर-गृहस्थी, बालबच्चा, पारिवारिक जञ्जाल । क्षणिक आनन्दका लागि यति ठूलो बन्धनको सिर्जना किन गर्नु ?' आनी बनेर जीवनमा सम्भोगको आनन्द नै नलिनु जीवनप्रति अन्याय भएन र ? आनीको जवाफ छ, 'सबैले सबैथोकको अनुभव गर्दैनन् । सबैले रक्सी चुरोट खाँदैनन् । नखानेलाई खानेले यति धेरै आनन्द आउँछ भन्नुको के अर्थ ?' 

मायाका सम्बन्धमा होचा कलाकार लोकनाथ ढकालसँग बिहे गरेकी विमला ढकालको अनुभव पेचिलो छ । बिहे गरेपछि परिवार आफन्त सबैले 'तेरा आँखा फुटेका थिए ? कस्तो केटो हेरेको ?' भन्दै छिःछिः गरेछन् । उनी भन्छिन्, 'जीवन बिताउन रूप होइन, माया चाहिन्छ । मैले श्रीमान्बाट जुन माया पाएकी छु, त्यो सबै महिलाको भाग्यमा हुन्छ भन्ने लाग्दैन ।'

प्रेममा मान्छे अन्धो हुन्छ भनिन्छ । ७० वर्षका वृद्ध अपराधी चाल्र्स सोभराजको प्रेममा परिन् निहिता विश्वास । उनीसँग गरिएको कुराकानी रोचक छ । 'म सपनाको राजकुमार सेतो घोडामा आउँछ, कल्पनाको संसारमा पुर्‍याउँछ भन्ने कुरामा विश्वास गर्दिनँ । गाडीमा, मोटरसाइकलमा, साइकलमा अथवा जहाँबाट पनि मेरो राजकुमार आउन सक्थ्यो । जेलबाट आयो त मैले के गर्ने ?' एउटा अर्को प्रश्नमा उनको जवाफ छ, '२५ वर्षे तन्नेरीभन्दा कम फुर्तिला छैनन् चाल्र्स । बौद्धिक दृष्टिकोणले परिपक्व र मेरो उमेरजस्तै रोमान्टिक । प्रेम थोडा शरीरलाई गर्ने हो र ?'

व्यवसाय चलाउन मृदुला कोइरालाले अमेरिकामा र सविता श्रेष्ठले काठमाण्डूमा गरेको आँट, मेहनत र लगन प्रेरणादायी छ । द्वन्द्वसँग सम्बन्धित वार्तामा अन्तर्वार्ताकारलाई द्वन्द्वको सूत्रपात हुनुका आधारभूत कारण र त्यसको दीर्घकालीन प्रभावबारे खोजबिन गर्न जाँगर नचलेजस्तो देखिन्छ । यति परिवर्तनका लागि त्यति धेरै मानिस मर्नु आवश्यक थियो र भन्नेजस्तो प्रश्न दोहोराई दोहोराई सोध्नुको तुक देखिँदैन । हिंसाको विरोध गर्नु स्वाभाविक हो तर परिस्थितिलाई बुझ्ने चेष्टै नहुनु स्वाभाविक देखिँदैन । 

सशस्त्र द्वन्द्व उठाउनेहरूले धनी र गरिबको असमानता हटाउन, वर्गविहीन समाज निर्माण गर्नका लागि हिंसासमेत प्रयोग गरेका थिए । द्वन्द्व टुंगिएको पनि वर्षौं बितिसक्यो । तर असमानता जस्ताको तस्तै छ । रोचक कुरा, रेडियो सुन्दै गिटी कुट्ने सपना साँचेकी लक्ष्मी राई र मर्सिडिज बेन्ज चढ्ने र यसको रोमान्टिक थि्रल अनुभूति गर्ने सपना साँचेकी सृजना जोशीलाई पढ्दा हाम्रो समाजको यथार्थ चित्रण देखिन्छ । पुस्तकमा यौन शिक्षाको अभावमा पारिवारिक विखण्डन बढ्दै गएको, तेस्रो लिङ्गी र ट्रान्सजेन्डरका प्रसंगहरू समेटिएका छन् । कुशल र मायालु गृहिणीले कसरी पुरुषको व्यक्तित्व चम्काउन मद्दत गर्न सक्छन् भन्ने मार्मिक वार्ताहरू छन् । 

शिक्षा, सञ्चार र विदेश आवागमनको प्रभावले यतिखेर नेपाली महिलाहरू स्वअस्तित्वबारे सचेत हुन थालेका छन् । अर्चना थापाको 'स्वअस्तित्वको खोजी' शीर्षकको कृतिमा ३६ जना महिलाहरूले नारी जीवनका सार्थकता र निरर्थकताहरू केलाएका छन् । तिलक सुनारले दासताको साङ्लो चुँडाउन दलित महिलाले गरेका संघर्षहरू 'परिवर्तनका पाइला'मा समेटेका छन् । 'गरिमा'ले नारी विशेषांक प्रकाशित गरी नारी हृदयका उमसहरू बाहिर ल्याएको छ । जीवन निरर्थक नबितोस् यसका निम्ति नेपाली नारी जगत् एउटा माहोल बनाउँदै छ सायद ।

प्रकाशित मिति: २०६९ मंसिर १६ १०:३५ कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित पुस्तक समीक्षा

अरविन्द पोट्रेट

-नेत्र आचार्य

धर्तीमा स्वर्ग

‘मानिस मासिए भने पृथ्वी पाँच वर्षभित्र फेरि हराभरा हुन्छ, किरा मासिए भने पृथ्वी त्यति नै समयमा पूरै उजाड हुन्छ ।’

पछिल्लो समयमा मानिसले गरेको पर्यावरण विनाश देखेर वैज्ञानिकले यस्तो आँकलन गरेका हुन् । पर्यावरणका लागि मानिस सबभन्दा ठूलो खतरा भएको छ । बरु किराहरू पर्यावरण–मैत्री सावित भएका छन् ।

सृष्टिको ‘सर्वोत्कृष्ट’ प्राणी मानिस सृष्टिका लागि अभिशाप होइन, वरदान हुनुपर्ने हो । मानिसले विज्ञान र अध्यात्मलाई एकसाथ अपनाएमा सृष्टिको कायाकल्प हुनसक्छ ।

पण्डिचेरीका सन्त श्री अरविन्दले धर्तीमा स्वर्ग उतार्ने सम्भावना पहिल्याएका छन् । मानिसले धर्तीलाई स्वर्ग बनाउन सक्छ । मानिसमा सही आध्यात्मिक रूपान्तरण भएमा धर्तीलाई रूपान्तरण गर्न सम्भव छ । यो श्री अरविन्दको अटल आस्था हो ।

श्री अरविन्द भन्छन्– यो केवल आशा होइन, बरु सुनिश्चित नै हो प्रकृतिको पूर्ण रूपान्तरण हुनेछ । कसरी ?
मानिस अझै विकसित हुँदै छ । बाँदरबाट विकसित भएको मानिसले अझ एउटा फड्को मार्दै छ । अरविन्द भन्छन्– मानव उद्विकास रोकिएको छैन । जनवारहरूको बीचबाट मानिस प्रकट भएझैँ मानवजाति विकसित हुँदै महामानव हुनेछन् ।
त्यसबेला मानिस बृहत्तर क्षितिजभन्दा बृहत्तम हुनेछ, विशाल सगरमाथाभन्दा विशालतम हुनेछ, गहन सागरभन्दा गहनतम हुनेछ । तब मासिले सबै कुरालाई महजस्तै मीठो बनाउनेछ, धर्तीलाई दिव्य बनाउनेछ र धर्तीमा स्वर्ग उतार्नेछ ।

ब्रह्म सत्यम् जगत् मिथ्या ?

आजसम्मका सन्तहरूले आºनो मोक्षको चाहना राखे । पृथ्वीको सरोकार राखेनन् । ब्रह्म सत्यम् जगत् मिथ्या । अर्थात् केवल ब्रह्म सत्य हो जगत् झुट हो । शंकराचार्यले अद्वैत वेदान्तका नाममा यस्तो गलत धारणा विकसित गरे । जसले गर्दा आध्यात्मिक साधनाको लामो कालखण्ड खेर गयो । व्यक्तिगत आनन्दको प्राप्ति भयो होला तर पृथ्वीका लागि कुनै प्रकारले उपलब्धिमूलक भएन । सन्तहरू गुफामा तपस्या गर्ने र त्यहीँ बिलय हुने क्रम चलिरह्यो । यो पलायन प्रवृत्तिले गर्दा आध्यात्मिक साधनामै खोट लाग्यो । साधना भनेको जोगीले, संसारबाट विरक्त भएको मानिसले अपनाउने बाटो हो भन्ने भ्रम पैदा भयो ।

श्री अरविन्दले फरक सोचको विकास गरे । आध्यात्मिक सिद्धि मात्र पर्याप्त छैन, भौतिक सिद्धि पनि उत्तिकै आवश्यक छ । शरीर भौतिक भएको हुँदा यो भोगोन्मुख हुन्छ, आत्मा चैतन्य भएको हुँदा यो परम सत्यको भोको हुन्छ । यी दुवैको सन्तुलनमा दिव्य जीवन सम्भव छ । यो सन्तुलन खोज्न श्री अरविन्दले भने, ‘म पृथ्वीसँग सरोकार राख्छु, संसारभन्दा परको लोकसँग मलाई चासो छैन । भौतिक सिद्धि नै मैले खोजिराखेको छु, सुदूर शिखरहरूको उडान होइन ।’
सत्य फेला पार्न जगत् छाड्नुपर्दैन, आत्मा साक्षात्कार गर्न जीवन त्याग गर्नुपर्दैन, दिव्यतासँग एकाकार हुन संसार त्याग्नुपर्दैन, कुनै खास सम्प्रदायमा आस्था राख्नुपर्दैन । परम सत्य सर्वत्र उपलब्ध छ, सबै वस्तुमा विद्यमान छ । यदि, हामीले आनन्दको परम स्रोत आफँैभित्र फेला पार्दैनौँ भने हामीले खोज्ने यथोचित प्रयत्न नगरेर हो । समय र परिस्थितिले श्री अरविन्दलाई अध्यात्मको जगत्मा डोर्‍यायो । उनको जेल जीवन यो मोडको एउटा मुख्य कारण देखिन्छ ।

जेलको अनुभूति

आज सरकार नामको संयन्त्र या त अपराधीहरूको संरक्षक बनेको छ या कानुनको आवरणभित्र रही अपराध गर्नेहरूको अखाडा । निरपराधहरूलाई जेलको चिसो छिँडीमा पुर्‍याउनु र सत्ता टिकाइराख्नु सत्ताधारीहरूको स्वाभाविक धर्म भएको छ । श्री अरविन्दलाई तत्कालीन शासकहरूले अलीपुर बम काण्डमा संलग्न भएको भन्ने झुटो आरोपमा जेल हाले ।
त्यतिखेर भारतीय स्वतन्त्रताका लागि दिलोज्यानले लागिपरेका श्री अरविन्द नराम्ररी बिथोलिए । चोरलाई चौतारी साधुलाई सुली ! आफूलाई स्वतन्त्रता सेनानी सम्झने र स्वदेशलाई विदेशीको पञ्जाबाट मुक्त गर्ने अठोट लिएका श्री अरविन्दलाई नियतिले जेल हालेको थियो त ? के परम सत्ताले श्री अरविन्दको भूमिका बुझ्न सक्दैनथ्यो ? ईश्वर छ भने उनीमाथि यत्रो अन्याय हुँदा र स्वतन्त्रताको लडाइँको काम बिथोलिँदा के हेरेर बसेको थियो ?

आफूमाथि नियतिको यो अन्याय र अविवेकी खेलले श्री अरविन्दलाई निकै पीडा भयो । जेलभित्रै श्री अरविन्दले गहन चिन्तन–मनन गर्न थाले । उनलाई जेलमै परम सत्यको केही साक्षात्कार भयो । कुनै अदृश्य सत्ताले उनलाई भन्यो, ‘तिम्रा लागि के ठीक हो भन्ने कुरा परम सत्तालाई भन्दा तिमीलाई थाहा होला र ? जे भइरहेको छ भलाइकै लागि भइरहेको छ । तिमी छिट्टै जेलमुक्त हुनेछौ । परम सत्ताले तिम्रो भूमिका अर्थोकै तय गरेको छ ।’

श्री अरविन्दको रूपान्तरण

नभन्दै श्री अरविन्द एक वर्षपछि जेलबाट छुटे । उनीमाथि लगाइएको आरोप झुटो सावित भयो, उनलाई स–सम्मान रिहा गरियो । यद्यपि, उनी फेरि सक्रिय राजनीतिमा फर्किएनन् । जेलभित्र भएको साक्षात्कारले उनलाई आध्यात्मिक खोजी गर्न प्रेरित गरिरहेको थियो । उनी आततायीहरूबाट सुरक्षित रहन केही साथीको सहयोगमा पण्डिचेरी पुगे । संस्कृत भाषा पढे र योग, उपनिषद्, वेद आदि ग्रन्थहरूको अध्ययन–मननमा जुटे । आध्यात्मिक साधना पनि जारी रह्यो । छोटो समयमै उनले ध्यानको गहन अभ्यास गरे । उनलाई परम सत्यको बोध भयो । उनले बुझे– समग्र जीवन दिव्य जीवन हो । जीवनको उद्देश्य आत्माको विकास हो न कि अहिल्यै वा निकट भविष्यमा मिल्न सक्ने बाहिरी सफलता ।

साधनाको परिपाकपश्चात् श्री अरविन्दको जीवनमा एक रूपान्तरण आएको थियो ।

त्यसपछि बल्ल उनले देखे कसरी आध्यात्मिक साधना पलायनवादी बाटोमा लागेको रहेछ भनेर । उनलाई हेक्का भयो परम सत्ताले उनका लागि तय गरेको भूमिका यही हो : आध्यात्मिक साधनालाई सही दिशामा ल्याउने । उनी आफूलाई समग्र मानव जातिको मार्गदर्शकका रूपमा देख्न थालेका थिए । समग्र मानव जातिलाई दिव्यताको साक्षात्कार गराउने उनको ध्येय बन्यो ।

उनले भने– म दृढतासाथ विश्वास गर्छु, अस्तित्वले मलाई दिएका उपलब्धि, प्रतिभा, शिक्षा र भौतिक साधन सबै उहाँकै हुन् । परिवार पालनको लागि जति आवश्यक पर्छ त्यति मात्र मेरो हो, बाँकी सबै अस्तित्वकै सेवाका लागि उपयोग हुनुपर्छ । यदि, मैले सुखसयल र भोगविलासका लागि खर्च गरेँ भने म चोर हुँ ।

श्री अरविन्दले पण्डिचेरीमा आश्रम स्थापना गरे । उनी घन्टौँ ध्यानमा बस्थे । १२ वर्षसम्म त उनी पूर्णरूपले एकान्तबास बसे, साधनाका लागि । त्यसपछि पनि उनी प्राय: एकान्तमै रहन मन पराउँथे । यद्यपि, उनले आºनो शिष्यहरूलाई पत्रमार्फत मार्गदर्शन र दीक्षा दिने गर्थे । श्री अरविन्दका यिनै पत्रहरू लेटर्स अन योगलगायत अन्य विभिन्न ग्रन्थका रूपमा प्रकाशन भएका छन् ।

लाइफ डिभाइन

लाइफ डिभाइन अर्थात् दिव्य जीवन श्री अरविन्दको दर्शन हो । सम्पूर्ण जीवन दिव्य जीवन हो । योग एकाध घन्टा शरीर दोब्य्राउने कसरत मात्र होइन । योगको बृहत्तर भूमिका छ । सम्पूर्ण जीवन योग हो । आशक्तिरहित भई कर्मशील हुँदा हाम्रो योग साकार भएको हुन्छ । यो दृष्टिले काम गर्न आरम्भ गर्ने हो भने धर्तीमै जीवनलाई दिव्य बनाउन सकिन्छ । केवल हामीले हेर्ने दृष्टिकोण उपयुक्त हुनुपर्छ । दिव्य जीवन सम्भव छ ।

व्यक्ति, वस्तु वा कामलाई यो आध्यात्मिक र त्यो भौतिक, यो वन्दनीय र त्यो त्यज्य, यो प्रिय र त्यो अप्रिय भनी भेददृष्टि नराखी समग्र जीवन र यसका गतिविधिमा दिव्यता देख्न सक्नु प्राथमिक चरण हो । यही अभ्यासका क्रममा व्यक्ति रूपान्तरणलाई आत्मसात गर्न सक्षम हुन्छ ।

कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोगलाई एकसाथ समन्वय गर्नु श्री अरविन्दको विशेषता हो । श्री अरविन्दले यसलाई पूर्ण योग भन्छन् । पूर्ण योगको लक्ष्य हो समग्र जीवनलाई दिव्य जीवन बनाउनु । समग्र जीवन योग हो, कर्म योग हो, ज्ञान योग हो र भक्ति योग हो ।

श्री अरविन्दका कृतिमा सिन्थेसिस अफ योग, सावित्री, द लाइफ डिभाइन, लेटर्स अन योग मुख्य हुन् ।

मातृभूमि प्रेम

जीवनलाई अनन्य प्रेम गर्ने दार्शनिक श्री अरविन्दले समग्र जीवनलाई योगमा रूपान्तरण गराउने व्यवस्थित प्रणाली विकसित गरेका छन् । कर्मयोगी श्री अरविन्द भन्छन्– अरूले देशलाई जंगल, पहाड, मैदान र नदीनाला सम्झन्छन्, म देशलाई आºनी आमा मान्छु । उनको पूजा गर्छु, मातृभक्तिमा जस्तो जीवनको आनन्द मैले अरू कुरामा भेटेको छैन ।
हरेक व्यक्तिले मातृभूमिप्रति प्रेम विकसित गर्न सकुन् भन्ने श्री अरविन्दको अभीष्ट हो । यो सदीक्षा मनमा जागृत हुन्छ भने यसले साकार रूप लिन असम्भव पनि छैन । केवल हामीले आºनो वास्तविक क्षमताको पहिचान गर्नु आवश्यक छ । हाम्रो वास्तविक शत्रु हामीबाहिरको कुनै शक्ति होइन । हाम्रो आºनै रोइलो, कमजोरी, कायरता र स्वार्थीपना, हाम्रो पाखण्ड र अन्योलग्रस्त ‘सेन्टिमेन्टालिटी’ नै हाम्रा मुख्य शत्रु हुन् ।

जीवनका अनन्त सम्भावना पहिल्याउने महनीय व्यक्तित्व श्री अरविन्दप्रति भावविभोर हुँदै विख्यात कवि रवीन्द्रनाथ ठाकुरले लेखेका छन्, ‘धेरै पहिला अरविन्दमा यौवनको उत्ताल ऊर्जासहितको नायकीय व्यक्तित्व देख्दा मैले गाएको थिएँ : ‘अरविन्द, रवीन्द्रनाथको नमन स्वीकार गर ।’ आज मैले उनलाई प्रज्ञाको प्रशान्ततामा देखेँ र मौन भाषामा भनेँ : अरविन्द, रवीन्द्रनाथको नमन स्वीकार गर ।’

अरविन्द आश्रम

नेपालमा पनि श्री अरविन्द आश्रम खुलेको छ । गुल्मीका चन्द्रमणि भुसाल यसका संस्थापक हुन् । १२ वर्षमा घर छोडेका चन्द्रमणि भुसाल भारतका विभिन्न सहरमा गुरुकुलीय पद्धतिबाट संस्कृत भाषा र धर्मग्रन्थ पढ्दै २० वर्ष बिताए । उनको ज्ञानको प्यास मेटिएको थिएन । संयोगले उनको हातमा श्री अरविन्दको बेसिस अफ योग नामको पुस्तिका पऱ्यो । त्यो पुस्तकमा श्री अरविन्दले अध्यात्म र योगको नयाँ परिभाषा दिएका थिए । ज्ञान, कर्म र भक्तिको ºयुजनबाट मात्र सही आध्यात्मिक जीवन सम्भव छ । श्री अरविन्दको यो विचारले चन्द्रमणि भुसाल भित्रैदेखि प्रभावित भए ।

त्यही पुस्तकमा उल्लिखित ठेगाना पछ्याउँदै भुसाल पण्डिचेरीस्थित श्री अरविन्द आश्रम पुगे । त्यहाँ उनी कर्मयोग र साधना गर्दै १२ वर्ष बसे । चन्द्रमणि भुसाल अब स्वामी रामचन्द्र दास भइसकेका थिए । अन्तत: स्वदेशको सम्झनाले उनको मनमा स्पर्श गर्न आइपुग्यो । उनका आध्यात्मिक शुभेच्छुक निरोद्दाको सल्लाहअनुसार अरविन्द आश्रम स्थापना गर्ने लक्ष्य लिएर उनी स्वदेश फर्किए ।

केही समयमै उनले थानकोटमा एउटा घर र केही जमिन किनेर श्री अरविन्द योग आश्रम स्थापना गरे । समयक्रममा आश्रमको भौतिक सम्पत्ति विस्तार हुँदै गयो । आश्रममा बस्नेहरू पनि बढे । विद्यालय खुल्यो । आय आर्जनका लागि विभिन्न कुटिर उद्योग खुले ।

हाल आश्रम २२ रोपनी जमिनमा फैलिएको छ । चन्द्रागिरिको काखमा रहेको यो आश्रमबाट हिमालका उत्तुंग शिखरहरू र तल राजधानी सहर हेर्न सकिन्छ । जंगलको नजिक भएको हुँदा हावापानी स्वच्छ र शीतल छ । नवलपरासी र गुल्मीमा आश्रमले शाखाहरू खोलिसकेको छ ।

आश्रमले आजभोलि योग साधना, सामूहिक जीवनशैली र कर्मयोगलाई आत्मसात गरी बीस वर्षदेखि जैविक खेती, गाईपालन, सिलाइ—बुनाइ, थाङ्का चित्रकला, अगरबत्ती, पस्मिना उद्योग सञ्चालन गर्दै आएको छ । आश्रममा हाल दुई सय जना युवायुवती र विद्यार्थीलाई आधारभूत आवश्यकताका साथै शिक्षा, स्वास्थ्य र आध्यात्मिक साधनाको वातावरण उपलब्ध भएको छ । आश्रमले अनाथ, गरिब र असहाय बालबालिकालाई आश्रय दिएको छ र आत्मनिर्भरता सिकाएको छ । कसैको दास भएर बस्न पर्ने बाध्यताबाट मुक्ति दिलाउनु एउटा उल्लेख्य काम हो । सादा जीवन, कर्मशीलता र सिर्जनशीलता आश्रमका विशेषता हुन् ।

नेपाली युवा स्वदेशमा भविष्य नदेखेर विदेशका खाडीहरूको तातो बालुवामा पसिना बगाउन बाध्य भएको समयमा श्री अरविन्द आश्रमले युवा र बालबालिकालाई शिक्षा, स्वास्थ्य र आधारभूत आवश्यकता उपलब्ध गराउनु प्रशंसनीय कार्य हो । आश्रमले कर्मवीर नेपालीहरूको प्राचीन संस्कृतिको जगेर्ना गरेर सम्पूर्ण नेपालीका लागि उदाहरणीय कार्य गरेको छ ।
आश्रममा एकै थलोमा कृषि, उद्योग, कला, संस्कृति र योग साधना र सामूहिक जीवनशैलीको अभ्यास देख्न पाइन्छ । आश्रमका संस्थापक एवं सञ्चालक स्वमी रामचन्द्र दासले आश्रममा जीवनलाई रूपान्तरण गर्न कर्मयोग र आत्मनिर्भरता अपनाइएको बताउँछन् । आश्रमले कसैसँग दानको याचना गर्दैन, आफैले आयस्रोत जुटाउँछ र भौतिक आवश्यकताका वस्तु उत्पादन पनि गर्छ । स्वेच्छाले कसैले सहयोग गर्छ भने त्यो लिन्छ तर कुनै सर्त स्वीकार गर्दैन ।

आध्यात्मिक विकासका लागि कर्म र सिर्जनामा जोड दिइएको छ । आश्रमका कलाकारले भरतनाट्यमलगायत शास्त्रीय नृत्य प्रस्तुत गर्छन् । स्वस्थ मनोरञ्जन दिने र पूर्वीय संस्कृतिको जगेर्ना गर्ने आश्रमको ध्येय हो ।

श्री अरविन्द आश्रम एउटा सानो संसार सिर्जना गर्ने प्रयत्न हो जहाँ मानिसहरू गाँस, बास र कपाससँग र जीवनका सबै सामान्य आवश्यकतासँग व्यस्त नभई बाँच्न सकुन्, ताकि मानिसका ऊर्जाहरू सुरक्षित भौतिक अस्तित्वको सुनिश्चितताका कारण मुक्त भएपछि स्वत:स्फूर्त रूपमा दिव्य जीवन र आन्तरिक अनुभूतितर्फ फर्किउन् ।

सहरको धूवाँ, धूलो र कोलाहलमय वातावरणबाट मुक्त भई प्रकृतिको सान्निध्य अनुभूति गर्न र आध्यात्मिक आनन्द लिन आश्रम सही गन्तव्य हुन सक्छ ।
my article published in Sourya Daily on 15 June 2013

netra.acharya@gmail.com