मानसिक बन्धन

असाध्यै अँध्यारो रात थियो । मरुभूमिमा उँट व्यापारीहरू बास बस्ने तरखर गर्दै थिए । तिनीहरूले  उँटहरूलाई किला गाडेर बाँध्दै थिए । अन्तमा एउटा उँट बाँध्न किला र दाम्लो पुगेन । अँध्यारो रातमा नबाँधी छोडिदिँदा उँट भौंतारिन सक्थ्यो । उनीहरूले यात्री निवासको मालिक बूढोसँग एउटा उँट बाँध्ने किलो र डोरी मागे ।

बूढोले भन्यो, ‘डोरी र किलो त मसँग पनि छैन । तर मलाई एउटा उपाय थाहा छ । उँटलाई डोरी र किलो बिना नै बाँध्न सकिन्छ ।

‘कसरी ?’ व्यापारीहरूले आश्चर्यमान्दै सोधे ।

बूढोले भन्यो, ‘यस्तो अँध्यारो छ । तपाइँहरू त्यस उँटको छेउमा जानुहोस् किलो गाड्नुहोस् र उँटलाई डोरीमा बाँध्नुहोस् । अब यति गरेपछि उँटलाई बस् भन्नुहोस्, त्यो केही छिनमै निदाउन थाल्नेछ ।’

‘हामीसँग किला र डोरी नै छैन भनेर तपाइँलाई भनिसक्यौं । अब कुन चाहिँ किला गाड्नु र कुन डोरी बाँध्नु ?’ व्यापारीहरूले उदेक मान्दै भने ।

त्यस बूढो मानिसले भन्यो, ‘यस्तो किलो गाड जुन तिमीहरूसँग छैन । तर किलो गाडेजस्तै आवाज निकाल्नुपर्छ । किलो छैन भन्ने कुराको फिक्री नगर । अन्धकारमा तिमीहरूले साँच्चैको किलो गाड्यौ कि हुँदै नभएको किलो गाड्ने बहाना गर्दैछौ ऊँटले कसरी थाहा पाउँछ ? किलो गाड । अब ऊँटको घाँटीमा हात लगाऊ र डोरी बाँधेजस्तो गर । अब ऊँटलाई बस् भन, ऊँट सुत्नेछ । त्यति धेरै ऊँट सुतिसकेका हुँदा एउटा ऊँट यताउति लाग्ने सम्भावना असाध्यै कम हुन्छ । ऊँट मजाले सुत्नेछ । मानिस त भीडको पछि लाग्छन् भने त्यो त ऊँट भयो ।’

व्यापारीहरूले त्यसै गरे । बाध्यता थियो । बाध्यतामा गरे । विश्वास त उनीहरूलाई थिएन; नभएको किलोमा ऊँट बाँधिन्छ भन्ने । यद्यपि उनीहरूले प्रयोग गरेर हेरौं न त भन्ने सोचे । उनीहरू ऊँट भएको ठाउँमा गए, किला गाडेको जस्तो आवाज गरे र ऊँटको घाँटीमा हात लगाएर डोरी बाँधेजस्तो गरे । अब ऊँटलाई थपथपाउँदै भने – ‘बस् ।’ नभन्दै ऊँट बस्यो । व्यापारीहरू दङ्ग पर्दै पालभित्र पसेर सुते ।

उज्यालो भएपछि यात्राको तयारी सुरु भयो । डोरी फुस्काइए, ऊँटहरू खोलिए र किला उखेलिए । जसलाई बाँधिएकै थिएन त्यसको कुन किलो उखेल्नु, कुन डोरी फुस्काउनु ? तर आश्चर्य त्यही ऊँट उठेन । सबै ऊँट बाटो लागिसके तर त्यो एउटा ऊँट बसेको ठाउँबाट डेग चलेन । जति पिट्दा, घचेट्दा पनि केही सिप लागेन । त्यतिखेरै बासस्थानको मालिक बूढो आइपुग्यो । त्यो देखेर उसले भन्यो, ‘अब यसो गर्नुहोस्, त्यस ऊँटको डोरी फुस्काइदिनुहोस्, किला उखेल्नुहोस् ।’

रनभुल्ल परेका व्यापारीहरूले भने, ‘अब यस ऊँटको कुन चाहिँ डोरी फुस्काइदिनु, कुन किला उखेल्नु ?’

‘जुन डोरीमा तपाइँहरूले बाँध्नुभएथ्यो त्यही फुस्काइदिनुहोस् । कम्तीमा डोरी फुस्काएको, किला उखेलेको जस्तो गर्नुहोस् ।’

व्यापारीहरूले त्यसै गरे । ऊँटको घाँटीमा हात लगाए र डोरी फुस्काएजस्तो गरे, भुइँबाट किला उखेलेजस्तो आवाज गरे ।

आश्चर्य ! ऊँट जुरुक्क उठ्यो र समूहमा गएर उभियो ।

यो ऊँटको भन्दा अधिक मानिसहरूको कथा हो । मानिसहरू त्यो ऊँट बाँधिए जसरी नै बाँधिएका छन् । ऊँट त पशु हो; बाँधियो, मानिसलाई यस्तो हालतमा देख्दा दया लाग्छ । उनीहरू यस्तो किलोमा बाँधिएका छन् जसको कुनै अस्तित्व छैन, यस्तो डोरीको बन्धनमा परेका छन् जुन कतै छँदै छैन । मानिसहरू उठ्ने हिम्मतसम्म गर्दैनन्, उभिएर आफ्नै खुट्टामा हिँड्ने साहस गर्न सक्दैनन् । भन्छन्, हामी त बाँधिएका छौं । भविष्यको चिन्ता, जागिरको बाध्यता, परिवारको बन्धन आदि आदि ।

ज्ञानको अकड, कर्ता हुनुको अहम्, कर्मको संस्कार, रीतिथितिको परम्परा । यी सबै मानसिक बन्धनहरू हुन् जसको कुनै अस्तित्व छैन । समस्या के छ भने पहिला त हामी अस्तित्व नै नभएको किलोमा बाँधिएका छौं भन्ने स्वीकार गर्न हाम्रो अहंकार राजी हुँदैन ।
(स्रोतः बुद्धका आँखामा आम्रपालि http://tantranet.blogspot.in/2014/07/blog-post.htm)