प्राचीन समयदेखि आजपर्यन्त धम्मपदलाई पाली त्रिपिटक अर्न्तर्गत बुद्धका शिक्षाहरुको र्सवाधिक संक्षिप्त, सारगर्भित र सदाबाहर संकलनका रुपमा स्वीकार गरिएको छ । धम्मपद सूत्र पिटकभित्रको खुद्दक निकायमा समाविष्ट ग्रन्थ हो । धम्मपदले त्रिपिटकका चालीस वटा ग्रन्थमा विस्तारमा उल्लिखित बुद्ध दर्शनलाई ४ सय २३ वटा लयबद्ध पाली पद्यमा समेटेको छ । धम्मपदका हरेक पद्य बुद्धले कुनै न कुनै प्रसंगमा भिक्षु, सामान्य व्यक्ति वा सामूहलाई शिक्षा दिने क्रममा बताएका थिए । ती कथाप्रसंगहरु धम्मपद अट्ठकथा नामक बृहत् ग्रन्थमा संग्रहित छन् ।
बुद्धका समस्त शिक्षाले चेतनाको शुद्ध अवस्था प्राप्तिका लागि मार्गदर्शन गर्छन् । शुद्ध चैतन्य अवस्था भनेको परम शान्ति, आनन्द र समताको अवस्था हो । मानिस तनावग्रस्त, बेचैनी, असन्तुष्टि र दुखैदुखयुक्त जीवन बाँच्न अभिशप्त छ । यो कालखण्डमा मानिसलाई बुद्धको शिक्षा सञ्जीवनी हुन सक्छ । दुख, तनाव र छटपटी किन हुन्छ, यी पीडाबाट मुक्ति सम्भव छ-, छ भने मुक्तिको उपाय के हो त- बुद्धले छ वर्षो ध्यान र स्वानुसन्धानबाट यी सवालको समाधान फेला पारेका थिए । आफूले बोध गरेको ज्ञानलाई बुद्धले शील पालना, समाधि लाभ र प्रज्ञोदय यी तीन पदावलीमा संश्लिष्ट गरे । बुद्धको चर्चित अष्टांगिक मार्ग यिनै पदावलीको विस्तृत रुप हो र धम्मपद त्यसैको सरलीकृत व्याख्या हो ।
दुखका सर्न्दर्भ फरक हुन्छन् । सभ्यताको यो कालखण्डमा लालनपालन, शिक्षा पद्धति र मिडियाको प्रभावले व्यक्तिका महत्वाकांक्षा चुलिएका छन् । सायद पेट खाली हुँदा त्यति सास्ती हुँदैन जति महत्वाकांक्षाको प्रताडना सहँदा हुन्छ । व्यक्ति वा वस्तुप्रति अत्यधिक आसक्ति, घृणा वा अन्धभक्तिले हाम्रो मन मैलिएको छ । शिक्षाले आत्मनिर्भर हुनसम्म सिकाउन सकेको छैन, मनलाई शुद्ध बनाउने पद्धति सिकाउनु अझै धेरै परको कुरा हो । यो वा त्यो उपायले मानिसका आँखा छलेर, कानुन मिचेर वा तोडमरोड गरेर काम लिने प्रचलन सामान्य बन्न थालेको हुँदा व्यक्तिको मन झन्झन् प्रदूषित हुँदै गएको छ । आन्तरिक अनुशासन शून्यप्राय हुन थालेको आजको यथार्थ हो । दण्डहीनताको स्थितिमा यो सामान्य र स्वाभाविक उपक्रम भएको छ ।
यद्यपि, परिस्थिति जे भए पनि आन्तरिक अनुशासन राख्नुको गरिमालाई कुनै हिसाबले वेवास्ता गर्न सकिँदैन । दर्ीघकालमा बदनियतपर्ूण्ा कामको फल भोग्नर्ैपर्दछ । जस्तो, हामीले कुन सम्पत्ति कसरी कमाएको हो, कहाँ राखेको हो र कसरी खर्च गरेको हो भन्ने फेहरिस्त कामका माध्यमले इमान्दारीसाथ समाजलाई स्पष्ट पार्न सक्नर्ुपर्छ । त्यसो गर्न सके मन शान्त हुन्छ, मुटु सही ढंगले चल्छ, चिन्ता, तनाव र रोगले हतपती छुँदैनन्, बाँच्न सहज हुन्छ । अन्यथा आँखा छलेर कमाएको धन लुकेरै खर्च गर्नुपर्छ, लुकाएरै खानर्ुपर्छ, अँध्यारोमा लिएको मजा कालक्रममा पश्चात्तापमा परिणत हुन्छ । त्यस्ता व्यक्तिले लुकिछिपी सधैँ चोरकै जिन्दगी बाँच्नर्ुपर्छ । यसो गर्दा व्यक्तिको तन-मनमा अशान्ति र तनावले डेरा जमाउँछन् । बाहिर देखाउने र भित्र गोप्य राख्ने बहीखाता फरक-फरक हुनेलाई सधैँ पिरलो हुन्छ । कता के खुस्कने हो, खुस्की पो सक्यो कि भन्दै थरथरी काँप्नर्ुपर्दछ । विचराको मुटुको चाल ब्रि्रन्छ ।
अनादि कालदेखि नै सभ्यतालाई सुचारु राख्न सबै ग्रन्थमा पहिला सदाचारको परिकल्पना गरिएको थियो । सदाचारबाट धर्मको सूत्रपात भयो । धर्मको संरक्षकलाई अच्युत भनिन्थ्यो । अच्युत अर्थात् सदाचारको मार्गबाट कहिल्यै च्युत नहुने व्यक्ति । सदाचारको महत्ता बोध गर्नु बोधि प्राप्त गर्नु हो । जो अच्युत छ उसलाई कुनै दुखले कहिल्यै छुन आउन सक्दैन । बुद्ध भन्छन्, सबै मानिसको वास्तविक स्वभाव पहिल्यैदेखि बुद्धत्वयुक्त अर्थात् शान्त, आनन्दित र करुणायुक्त छ । संस्कार, संगत आदिका कारणले राग, द्वेष, मोह संकलित भई मन मैलिँदा बुद्ध स्वभाव ढाकिएको छ । मैल पखालेर आफ्नो वास्तविक स्वभाव पहिचान गर्नु नै बुद्धत्व प्राप्त गर्नु हो । शील पालना, समाधि लाभ र प्रज्ञोदय मार्फ् हरेक व्यक्ति बुद्ध बन्न सक्छं । बुद्धत्व शुद्ध चैतन्यको अवस्था हो ।
चेतनाको त्यही अवस्थालाई लक्ष्य गरेर बुद्धले धम्मपदमा मार्गदर्शन गरेका छन् । यो मार्गलाइ बुद्धले धर्मको बाटो -धम्मपद) भने । र शील पालना यो मार्गको पहिलो कदम हो । धम्मपदको पहिलो पद्यमा बुद्ध भन्छन्, 'खराब नियत राखेर बोल्ने अथवा काम गर्ने मानिसलाई दुःखले त्यसैगरी पछ्याइरहन्छ जसरी गोरुगाडाको पाङ्ग्राले गोरुलाई पछ्याइरहन्छ ।' यसको विपरीत, 'सदाशयतापर्ूवक बोल्ने वा काम गर्ने मानिसलाई सुखले त्यसैगरी पछ्याइरहन्छ जसरी छायाले वस्तुलाई पछ्याइरहन्छ ।' धम्मपद पढ्न थाल्नु बुद्धको पदचिन्ह अंकित बाटोमा यात्रा थाल्नु जस्तै हो । यो यात्राबाट पाठक त्यहीँ पुग्न सक्छ जहाँ पच्चीस सय वर्षपहिला गौतम बुद्ध -शान्तिका अग्रदूत) पुगेका थिए ।
