-नेत्र आचार्य
एक थोपा पानीले समुद्रमा आफ्नो पहिचान गुमाइदिन्छ । यसको विपरीत एउटा मानिसले समाजमा आफ्नो पहिचान कायम राख्छ । मानिस केवल समाज विकासका लागि जन्मेको होइन । मानिस आºनै विकासका लागि जन्मेको हो । समाज मानिसको विकासमा बाधक होइन, साधक हुनुपर्छ । गौतम बुद्धले तत्कालीन असमान, परतन्त्र र बाधक समाज व्यवस्थाविरुद्ध जसरी धाबा बोलेका थिए त्यो आज २५ सय वर्षपछि पनि आश्चर्यजनक र मननीय छ । गौतम बुद्धलाई ‘भगवान्’ मानेर भित्तामा झुन्याउनु वा पूजा गर्नुको साटो उनीबाट प्रेरणा लिएर अलिक आँटी मान्छे बनेर देखाउनु सायद उनीप्रति साँचो श्रद्धा हुनेछ ।आदि–विद्रोही
बहुलवादका गफ गल्ली–गल्लीमा सुन्न पाइने वर्तमान समाजमा विद्रोहका कुरा गर्नु सहज होला । तर, जतिबेला गौतम बुद्धले जन्म लिएका थिए त्यतिखेरको समाज अशिक्षित र पुरातनपन्थी थियो । आँटी बुद्धले त्यो समाजमा मानव समानता र स्वतन्त्रताको शंखनाद गरेका थिए । बुद्धको त्यस शंखनादको कालजयी ध्वनि आज पनि हाम्रो कर्णविवरमा अनुगुन्जित भइरहेकै छ । बुद्धका मूर्तिहरू कुँदिएका कुँदियै छन्, गुम्बा र बिहारहरूको संख्या बढेको बढ्यै छ, विश्वविद्यालयमा बौद्धदर्शनका कक्षा थपिएका थपियै छन् । यो माहोल कसैको प्रायोजित ‘मिसन’का रूपमा चलेको छैन । स्वत:स्फूर्त रूपमा फैलिएको छ । कुनै देश विशेषमा सीमित छैन, विश्वभर विस्तार भइरहेको छ । यद्यपि, हामीले बुद्धका सन्देशलाई आत्मसात् गरेर आफूमा अलिक विद्रोही स्वभाव विकसित गर्न बाँकी छ । हामी बुद्धका वाणीहरू पढ्छौँ भने पनि त्यो आºनो आत्मोन्नतिका लागि होइन, अरुलाई ‘फ्रि एड्वाइस’ दिनका लागि ! यसो गर्दा हामीले आफूलाई चलाख सम्झन्छौं सायद । बौद्धिक विलासको यस्तो कसरत व्यक्तिलाई झन्–झन् दुर्बल र अमानव बनाउन जिम्मेवार छ । बुद्ध एक आदि–विद्रोही थिए । बौद्धिक विलासको लागि त उनी एक शब्द बोलेनन् । उनले जे बोले त्यो मानवलाई महामानव बनाउने ध्येयले बोले । उनले जे गरे त्यो मक्किएको समाजव्यवस्थालाई जगैदेखि पुननिर्माणका लागि गरे ।
बुद्धले अछुत भनिनेहरूलाई संघमा प्रवेश दिएर जातिप्रथाको अन्त्य गरे । महिलाहरूले पनि आध्यात्मिक अभ्यास गर्न पाउनुपर्छ भनी बाटो खुला गरिदिए । निर्वाण प्राप्त गर्न व्यक्तिको आºनै प्रयास पर्याप्त हुन्छ, ‘ईश्वर’को कृपा आवश्यक छैन भनी मानिसलाई ईश्वरको चरणमा दास हुनबाट मुक्त बनाइदिए ।
बुद्धको विद्रोही चेतनाका झिल्काहरू तलका हरफमा अवलोकन गर्न सकिन्छ ।
अप्प दीपो भव :
सबभन्दा पहिला त गौतम बुद्धले धर्मको ठेकेदारी प्रथा अन्त्य गर्न कदम चाले । उनले उद्घोष गरे–ब्राह्मणहरूले जग्गे थापेर अन्नपात र घिउतेल स्वाहा पार्ने चलन वाहियात हो । मान्छेलाई जजमान अर्थात् पुरेतले जे जे भन्छ त्यही त्यही मान्ने नादान बनाउनु र कहिल्यै कसैले कहीँ नदेखेको ‘ईश्वर’का नाममा जीवन धान्ने खाद्यान्न नष्ट गर्नु कदाचित् तर्कसंगत होइन ।
पुरेत्याइँ प्रथा अन्त्यसँगै बुद्धले ईश्वरको अस्तित्व अस्वीकार गरिदिए– पुरेत वा शास्त्रले यसो भने भन्दैमा विश्वास नगर । तिमी आफैं परीक्षण गरेर हेर ।
के ईश्वरले दुनियाँमा न्याय कायम गराएको छ ? शान्ति कायम गराएको छ ? के ‘ईश्वरको सृष्टि’मा समानता र स्वतन्त्रता छ ? छैन भने केका लागि ईश्वरको गुलामी गर्ने ? मन्दिरको ढोकामा उभिने जो पनि भिखारी हो । मानिस स्वाभिमानी हुनु ठीक हो । ईश्वरसँग धनसम्पत्ति वा समृद्धिको वर माग्नु पनि भिखारी हुनु होइन र ? मानिसजस्तो बुज्झकी प्राणीलाई दिनदहाडै भिखारी हुन शोभा दिँदैन । मुक्तिको कामना गर्नु पनि भिखारीपना हो । मानिस आºनै प्रयत्नले मुक्त हुन सक्छ । ध्यानको अभ्यास गर्दै मनको मैलो हटाएका दिन मानिस स्वत: बुद्ध बन्छ । यो हो स्वाभिमान । बुद्धले भने–अप्प दीपो भव अर्थात् आफूआफ्नै दीपक होऊ ।
सबभन्दा पहिला त गौतम बुद्धले धर्मको ठेकेदारी प्रथा अन्त्य गर्न कदम चाले । उनले उद्घोष गरे–ब्राह्मणहरूले जग्गे थापेर अन्नपात र घिउतेल स्वाहा पार्ने चलन वाहियात हो । मान्छेलाई जजमान अर्थात् पुरेतले जे जे भन्छ त्यही त्यही मान्ने नादान बनाउनु र कहिल्यै कसैले कहीँ नदेखेको ‘ईश्वर’का नाममा जीवन धान्ने खाद्यान्न नष्ट गर्नु कदाचित् तर्कसंगत होइन ।
पुरेत्याइँ प्रथा अन्त्यसँगै बुद्धले ईश्वरको अस्तित्व अस्वीकार गरिदिए– पुरेत वा शास्त्रले यसो भने भन्दैमा विश्वास नगर । तिमी आफैं परीक्षण गरेर हेर ।
के ईश्वरले दुनियाँमा न्याय कायम गराएको छ ? शान्ति कायम गराएको छ ? के ‘ईश्वरको सृष्टि’मा समानता र स्वतन्त्रता छ ? छैन भने केका लागि ईश्वरको गुलामी गर्ने ? मन्दिरको ढोकामा उभिने जो पनि भिखारी हो । मानिस स्वाभिमानी हुनु ठीक हो । ईश्वरसँग धनसम्पत्ति वा समृद्धिको वर माग्नु पनि भिखारी हुनु होइन र ? मानिसजस्तो बुज्झकी प्राणीलाई दिनदहाडै भिखारी हुन शोभा दिँदैन । मुक्तिको कामना गर्नु पनि भिखारीपना हो । मानिस आºनै प्रयत्नले मुक्त हुन सक्छ । ध्यानको अभ्यास गर्दै मनको मैलो हटाएका दिन मानिस स्वत: बुद्ध बन्छ । यो हो स्वाभिमान । बुद्धले भने–अप्प दीपो भव अर्थात् आफूआफ्नै दीपक होऊ ।अत्तो हि अत्तनो नाथ
बुद्धले भने–तिम्रो मालिक तिमी नै हौ । होसमा रहने कला अभ्यास गरेर, चेतनाको विकास गरेर महामानव हुने या बेहोसीमा रमाउने ओरालो बाटो रोजेर पशुवत् हुने यो तिम्रो छनौटको विषय हो । तिमीलाई उद्धार गर्न स्वर्ग वा बैकुण्ठ लोकबाट कोही शंख–चक्र र चार हातधारी दिव्यात्मा आउने छैन । न त कहिल्यै आएको छ । जसले आफैंमा विश्वास गर्छ र आफूबाहेक यताउति अरू कसैको सहारा खोज्दैन उही व्यक्तिले जीवनको रहस्य बुझ्छ, उही व्यक्ति छिटो आत्मोन्नतिको शिखरमा पुग्छ ।
हजार इच्छाहरू पूरा गर्नुभन्दा एउटा इच्छालाई जित्नुमा अधिक आनन्द हुनसक्छ । त्यसो गरेर त हेर † क्रोधले तिलमिलाएर मुखमण्डल विकृत बनाउनु विचारको दास हुनु हो । क्रोधलाई जितेर शान्त भावले मुस्कुराउन सक्नु विचारको मालिक हुनु हो । यसो गर्दा शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य बिथोलिन पाउँदैन । यही बुद्धिमानी हो । मनका चाहनाहरू पूरा गर्न बाहिरी व्यक्ति र वस्तुमा निर्भर रहनु आºनो खुशीको रिमोट कन्ट्रोल अरुका हातमा दिनुजस्तै हो । तिम्रो खुशी तिमीभित्रबाट निसृत हुनुपर्छ । खुसीको सदावहार झरना हाम्रो चेतनाको शुद्धतामा छ । यत् पण्डे तत् ब्रह्माण्डे । ब्रह्माण्डमा जे छ त्यो सबै व्यक्तिभित्रै छ । अणुमा ब्रह्माण्ड समेटिएको छ । केवल हेर्ने सही दृष्टि विकसित गर्नु चुनौती हो । जुन दिन म नै मेरो मालिक हुँ भन्ने ज्ञान हुन्छ त्यस दिन व्यक्तिले भन्न सक्छ —
तीन हातको शरीरबाहिर खुसी खोज्न जान्न म
मेरो अन्तरमनको आनन्द तिमीलाई के अन्दाज !
बुद्धत्वको आनन्द
हाम्रो जीवनको उद्देश्य त बुद्धले जहाँसम्म चेतनाको विकास गरे त्योभन्दा अगाडि सोच्नु हुनुपथ्र्यो । त्यहाँसम्म त बुद्धले यात्रा गरिसके । अब त्यसभन्दा अगाडि बढ्न सक्नुपथ्र्यो । निर्वाण नै चेतनाको विकासको अन्तिम बिन्दु अवश्य हुन सक्दैन । जसरी हावा र प्रकाश सर्वव्यापी छ उसैगरी चेतना सर्वव्यापी छ । मानिसले जुन दिन आफूलाई ‘चेतन अस्तित्व’ भनेर बुझ्छ त्यसदिन उसले सर्वत्र त्यही चेतन तत्वबाहेक अर्थोक देख्ने छैन । अरूमा पनि आफूलाई नै देख्नेछ । ‘मै खाउँ मै लाउँ’जस्ता छुद्र विचारबाट माथि उठ्नेछ । अस्तित्वसँग एकाकार भएका दिन मानिसले मानिस भएर जन्मनुको वास्तविक आनन्द अनुभूति गर्नेछ । यद्यपि, आनन्द सर्वव्यापी हुनुपर्छ । दु:खीहरूको चित्कारका माझ सुखीहरूको आनन्द फिका हुन्छ । समग्र मानव जातिलाई ज्ञानोदय हुने उपाय खोजी गर्नु र सबैलाई दु:खमुक्त बनाउनु उन्नत जीवनको अभीष्ट हुनुपर्छ । बाँच्ने पद्धति यस्तो होस् जहाँ सबैको कर्मको आशय सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय लक्षित होस् । बुद्धत्वको आनन्द एक झलकमा पाए पनि मानिसलाई तदनुरूप आशयका लागि कर्मशील हुन प्रेरणा मिल्नेछ ।
हाम्रो जीवनको उद्देश्य त बुद्धले जहाँसम्म चेतनाको विकास गरे त्योभन्दा अगाडि सोच्नु हुनुपथ्र्यो । त्यहाँसम्म त बुद्धले यात्रा गरिसके । अब त्यसभन्दा अगाडि बढ्न सक्नुपथ्र्यो । निर्वाण नै चेतनाको विकासको अन्तिम बिन्दु अवश्य हुन सक्दैन । जसरी हावा र प्रकाश सर्वव्यापी छ उसैगरी चेतना सर्वव्यापी छ । मानिसले जुन दिन आफूलाई ‘चेतन अस्तित्व’ भनेर बुझ्छ त्यसदिन उसले सर्वत्र त्यही चेतन तत्वबाहेक अर्थोक देख्ने छैन । अरूमा पनि आफूलाई नै देख्नेछ । ‘मै खाउँ मै लाउँ’जस्ता छुद्र विचारबाट माथि उठ्नेछ । अस्तित्वसँग एकाकार भएका दिन मानिसले मानिस भएर जन्मनुको वास्तविक आनन्द अनुभूति गर्नेछ । यद्यपि, आनन्द सर्वव्यापी हुनुपर्छ । दु:खीहरूको चित्कारका माझ सुखीहरूको आनन्द फिका हुन्छ । समग्र मानव जातिलाई ज्ञानोदय हुने उपाय खोजी गर्नु र सबैलाई दु:खमुक्त बनाउनु उन्नत जीवनको अभीष्ट हुनुपर्छ । बाँच्ने पद्धति यस्तो होस् जहाँ सबैको कर्मको आशय सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय लक्षित होस् । बुद्धत्वको आनन्द एक झलकमा पाए पनि मानिसलाई तदनुरूप आशयका लागि कर्मशील हुन प्रेरणा मिल्नेछ ।
गृहत्यागको कारण
हामी इतिहासलाई लुकाउन माहिर छौँ । वृद्ध, रोगी, मृत व्यक्ति एवं सन्न्यासीलाई देखेर सिद्धार्थ गौतम भोगबाट वैराग्यतिर उन्मुख भए । एक रात पत्नी र पुत्रलाई सुतेको बेलामा छोडेर ज्ञानको खोजीमा निस्के । प्रचलित कथाले यही भन्छ । तर, कथामा तार्किकता कम र अन्धभक्ति अधिक छ । २९ वर्षको उमेरसम्म सिद्धार्थ गौतमले वृद्ध, रोगी वा मृत व्यक्तिलाई देखेनन् होला ? भीम राव अम्बेडकरजस्ता विद्वान्ले बुद्धले गृहत्याग गर्नुको पछाडि राजनीतिक कारण खोजेका छन् । शाक्य गणराज्य र कोलीय गणराज्यबीच पानीको विषयमा विवाद चलिरहेको थियो । यही कारणले युद्ध र नरसंहार हुने स्थिति आइपुग्यो । बुद्धका सामु तीन विकल्प थिए : कि त लडाइँमा होमिने, कि मृत्युदण्ड वरण गर्ने या निर्वासित हुने अथवा सर्वस्वसहित सपरिवार समाजबाट बहिस्कृत हुने । पहिलो र अन्तिम विकल्प सहज थिएनन् । सिद्धार्थ गौतमले दोस्रो विकल्प रोजे र निर्वासित भए । यसरी बुझ्दा पनि बुद्धले मानव जातिलाई दिएको योगदान विल्कुलै कम हुँदैन । बरु नयाँ पुस्ताका आँखामा बुद्धको जीवनी तर्कसंगत र विश्वासनीय देखिन्छ ।
दु:खमुक्ति
सिद्धार्थ सानैदेखि कुशाग्रबुद्धि, चिन्तनशील र मानवीय थिए । गृहत्याग गर्नैपरेपछि उनले निर्वासनलाई नै मानवजातिका लागि उदाहरणीय बनाउने संकल्प गरे । पहिला त परम्परागत तपस्याको अग्निमा आफूलाई तप्त बनाए । ज्यान सुकेर सिट्ठो भयो । तर ज्ञानोदय भएन । उनले मध्यममार्ग अपनाए । खानपिन गर्न थाले । क्रमश: ध्यान गर्ने ऊर्जा शरीरलाई प्राप्त भयो । ‘यही आसनमा शरीर सुकेर जाओस्, हाडमासु गलेर जाऊन् बुद्धत्व प्राप्त नगरी उठ्दिनँ’ यस्तो प्रतिज्ञा गरी ध्यानमा बस्दा आखिरमा सिद्धार्थले ज्ञान प्राप्त गरे । यी काम चरणबद्ध रूपमा सम्पन्न भएको थियो । पहिला त ध्यानमार्फत एकाग्रता हासिल भयो । शरीर र मन स्थिर एवं शान्त भए । तब प्रज्ञा जागृत भयो । अनित्य, दु:ख र अनात्माको साक्षात्कार भयो । शून्यता अर्थात् प्रतीत्यसमुत्पादको ज्ञान भयो । नि:स्वभावता बुझेपछि उनी दुखमुक्त भए । तब दुखको सागरमा डुबेका मानिसहरूप्रति उनको हृदयमा करुणा जाग्यो । अरुलाई दुखमुक्तिको बाटो देखाउने क्रममा आºनो दु:ख छायामा परिसकेको हुन्छ । बुद्ध दर्शनमा यो दु:खमुक्तिको एक रहस्य हो ।
देवत्वकरण
हामी व्यक्तिलाई देवत्वकरण गर्नमा पनि माहिर छौँ । हामीले सायद सिद्धार्थको यथार्थ कथाबाट निश्चित तथ्यहरू गायब पारिदियौँ र बुद्धले केवल ज्ञान पाउनका लागि घरबार त्यागेका हुन् भनी कथा रच्यौँ । औसत मानिस लकिरको फकिर हुन चाहन्छन् । उनीहरूले हत्तपत्त बुद्धलाई देवत्वकरण गरेर भगवान् बनाइदिए । र, आफू भगवान्को चरणदास बन्नुमा सन्तोष माने । जसले ईश्वरको अस्तित्व अस्वीकार गर्यो उसैलाई भगवान्को पगरी गुथाइदिनु कति न्यायिक हुनसक्छ ? बुद्धको नाममा धर्म पनि चल्न थाल्यो, जुन बुद्धको सोचभन्दा विपरीत कुरा थियो । यसरी एउटा महामानवको आशयविपरीत जानु मानिसजस्तो चेतनशील जातिलाई सुहाउने कुरा होइन । बुद्धले त भनेका थिए– मानिस केवल आºनै प्रयासले चेतनालाई परिशुद्ध बनाउँदै एक दिन शुद्ध चैतन्य साक्षात्कार गर्न सक्छ । देवताको कृपा वा कुनै गुरु विशेषको सहायता खोज्नु आवश्यक छैन, हितकारी पनि छैन र यसो गर्नु मानिसको क्षमताको अवमूल्यन गर्नु हो भनेका थिए । बुद्धले समस्त मानव जातिलाई अपार स्वतन्त्रताको स्वाद चखाउन खोजेका थिए । तर, आजको नेपाली समाजमा अनागरिकालाई भिक्षुणी बन्नसमेत स्वीकृति दिइएको छैन । आज बुद्धको अग्लो मूर्ति बनाउने प्रतिस्पर्धा छ, व्यापारको होडबाजी छ, लुम्बिनीको साख कसले लिने भनी महाभारत चलिराखेको छ । बुद्धभन्दा बढी ‘जान्ने’हरू नै बुद्धको उद्देश्य सफल पार्ने मार्गमा समस्या हुन थालेका छन् ।
चन्द्रमा कि औंला
बुद्धले हामीलाई चन्द्रमा देखाएका थिए । हामीले बुद्धको औंला मात्रै देख्यौँ, चन्द्रमातर्फ देखेनौँ । बुद्धले हामीलाई बुद्धत्वतर्फ संकेत गरेका थिए हामीले व्यक्ति मात्र देख्यौँ । हामी बुद्धका भक्त बन्यौँ बुद्ध बन्न सकेनौँ । ध्यान एक घन्टा आँखा चिम्लेर बस्ने कर्मकाण्ड होइन । चीवर लगाउनु, भिक्षु बन्नु या मागेर खानु तत्कालीन समाजका लागि ठिकै थिए होलान् । आज २५ सय वर्षपछिको समाजमा छद्म बुद्ध बन्न खोज्नु अलि बढी नै नौटंकी प्रतीत हुन्छ । के हामी अलिक रचनात्मक बन्न सक्दैनौं ? कुन देश, काल र परिस्थतिमा बुद्धले तदनुरूप भेष बनाउनु सान्दर्भिक मानेका थिए त्यसको अध्ययन गरेर आजको युग सुहाउँदो पहिरन गर्नु र ज्ञानलाई उपदेशमा होइन जीवनमा उतार्नु अधिक बुद्धिमानी होइन र ? चन्द्रमा देखाउँदा औंला पक्रनेले दुख नपाए कसले पाउँछ ?
चन्द्रमा कि औंला
बुद्धले हामीलाई चन्द्रमा देखाएका थिए । हामीले बुद्धको औंला मात्रै देख्यौँ, चन्द्रमातर्फ देखेनौँ । बुद्धले हामीलाई बुद्धत्वतर्फ संकेत गरेका थिए हामीले व्यक्ति मात्र देख्यौँ । हामी बुद्धका भक्त बन्यौँ बुद्ध बन्न सकेनौँ । ध्यान एक घन्टा आँखा चिम्लेर बस्ने कर्मकाण्ड होइन । चीवर लगाउनु, भिक्षु बन्नु या मागेर खानु तत्कालीन समाजका लागि ठिकै थिए होलान् । आज २५ सय वर्षपछिको समाजमा छद्म बुद्ध बन्न खोज्नु अलि बढी नै नौटंकी प्रतीत हुन्छ । के हामी अलिक रचनात्मक बन्न सक्दैनौं ? कुन देश, काल र परिस्थतिमा बुद्धले तदनुरूप भेष बनाउनु सान्दर्भिक मानेका थिए त्यसको अध्ययन गरेर आजको युग सुहाउँदो पहिरन गर्नु र ज्ञानलाई उपदेशमा होइन जीवनमा उतार्नु अधिक बुद्धिमानी होइन र ? चन्द्रमा देखाउँदा औंला पक्रनेले दुख नपाए कसले पाउँछ ?
विख्यात बौद्ध लेखक भदन्त आनन्द कौसल्यायन भन्छन्– बुद्ध आजको विकसित समाजमा पैदा हुन्थे भने उनले भिक्षुहरूलाई ब्रह्मचर्यको कठोर व्रत पालना गर्ने नियम बनाउने थिएनन् । सुरक्षित यौन सम्बन्धले आत्मविकासमा बाधा पुर्याउँदैन । आत्मोन्नति यौनभन्दा धेरै मास्तिरको अवस्था हो । चेतनाको आनन्दका सामु यौन सुख फिका हुन्छ र स्वत: छुट्छ । हामीले बुद्धको आशयलाई पक्रनु बुद्धिमानी हो बुद्धकाजस्तै गेरुवस्त्र समातेर बस्नु मूढता हो ।
बुद्धको अध्यात्म भूमि
नेपाल बुद्धको अध्यात्म भूमि हो । बुद्ध हाम्रो आºनो माटोका उपज हुन् । उनका शिक्षाहरू, उनले बताएका कालजयी वचनहरू र समुन्नत जीवन पद्धतिका सुपरीक्षित तौरतरिकाहरू पढ्न–बुझ्नलाई अब हामीले विदेशीले लेखेका पुस्तक खोज्न पर्नु, समुद्रपारि डिजाइन गरिएका वेबसाइट चाहार्न पर्नु ठूलै दुर्भाग्य हो सायद । एक से एक बौद्ध विद्वान् स्वदेशमै पैदा होऊन् । शान्तिको देश नेपाल अध्यात्म–भूमिका रूपमा विश्वभरि विख्यात होस् अनि संसारका कुना–कुनाबाट बौद्ध दर्शन पढ्न–बुझ्न र तिनलाई जीवनमा अभ्यास गरिएको शान्तिप्रियता अवलोकन गर्न नेपाल आऊन् । आजसम्म यति त भइसकेको हुनुपथ्र्यो, कम्तीमा पनि । अगणित मानिसहरूले कलमजीवी, बुद्धिजीवी या सूचनाजीवीको परिचय बनाएका छन्, बुद्धको भूमि नेपालमा धेरै होइन केही मानिसले अध्यात्मजीवीका रूपमा पहिचान बनाउन वाञ्छनीय छ । सायद यसको समय आइसकेको छ । भौतिक समृद्धिले मानव समाजलाई निरन्तर संकट र आतंकतिर धकेल्दै गइरहेको स्थिति अहिले छ । आध्यात्मिक समृद्धि भएमा विश्व–व्यवस्थाको कायापलट हुन सक्छ । कम्तीमा यही आशा बाँकी छ ।
My article on 2557th Buddha Purnima
here is the link : http://www.souryadaily.com/2013/05/72970.html
